Diwali : आयुर्वेदाच्‍या स्‍मृतीतून पदार्थाच्‍या निर्मितीमागे असलेले पंचमहाभूतांचे शास्‍त्र !

आपण दिवाळीमध्‍ये बनवत असलेल्‍या प्रत्‍येक पदार्थाचा आकार, चव आणि त्‍यात वापरली जाणारी घटकद्रव्‍ये वेगवेगळे असतात, तसेच त्‍या प्रत्‍येक पदार्थाची अवस्‍थासुद्धा वेगवेगळी असते. थोडक्‍यात या प्रत्‍येक पदार्थाच्‍या निर्मितीमागे हे पंचमहाभूतांचे शास्‍त्र दडलेले असते. त्‍यांच्‍या कमी-अधिक संयोगानेच पदार्थ, त्‍यांचा आकार, त्‍यांची चव आणि टिकाऊपणा ठरलेला असतो. या पंचमहाभूतांमुळेच आपल्‍याला त्‍या पदार्थाचे ज्ञान पंचज्ञानेंद्रियांच्‍या साहाय्‍याने होत असते; म्‍हणून तर ‘पृथ्‍वी’ महाभूत त्‍या पदार्थातील गंध ठरवत असते. ‘आप’ महाभूत त्‍या पदार्थाची चव, तेज महाभूत त्‍या पदार्थाचे रूप, म्‍हणजे दिसणे, तर वायू महाभूत त्‍या पदार्थाचा स्‍पर्श ठरवत असते. तो पदार्थ खातांना येणारा विशिष्‍ट आवाज हा त्‍या पदार्थातील आकाश महाभूतांमुळे येत असतो; कारण आकाश महाभूत त्‍या पदार्थातील शब्‍द व्‍यक्‍त करत असतो. म्‍हणून आपल्‍याला वेगवेगळ्‍या कारणांमुळे एखादा पदार्थ आवडत असतो.

Diwali Deepawali diwali 2023 deepawali 2023

१. पंचमहाभूतांचे एकाच पदार्थातील उत्तम संतुलन हे त्‍या पदार्थाच्‍या मोहात पाडणारे

कुणाला भज्‍यांचा वास आवडतो, कुणाला जिलेबीची चव आवडते, कुणाला शेव, चकली यांचा कुरकुरीतपणा आणि खातांनाचा आवाज आवडत असतो, तर कुणाला स्‍पर्शाला अनारसे अन् करंज्‍या दिसायला आवडत असतात. त्‍यामुळे या पाचही महाभूतांचे त्‍या एकाच पदार्थातील उत्तम संतुलन हे प्रत्‍येकालाच त्‍या पदार्थाच्‍या मोहात पाडते. हीच त्‍या सुगरणीची खरी कसरत असते. दिवाळीच्‍या प्रत्‍येक पदार्थाचा रंग, रूप, आकार, चव, स्‍पर्श आणि आवाज वेगवेगळा आहे. म्‍हणून आपल्‍या पाचही ज्ञानेंद्रियांना आनंद देणारी अशी दिवाळी आपल्‍याला इतर सणांपेक्षा अधिक आवडते; कारण यात प्रत्‍येकाच्‍या प्रत्‍येक आवडीनिवडीची काळजी घेतली आहे.

२. कोणत्‍याही पदार्थाचे विशिष्‍ट पांचभौतिक संघटन महत्त्वाचे !

बहुतांशी दिवाळीच्‍या फराळातील पदार्थ हे पार्थिव, आकाश आणि वायु तत्त्वांचे असतात. त्‍यांच्‍यावर अग्‍नि आणि जल तत्त्वांचा संस्‍कार झालेला असतो. जसे की, काही पदार्थ तेज आणि जल तत्त्वप्रधान अशा उष्‍ण तेलात तळलेले असणे. यामुळे त्‍या पदार्थांवर या २ महाभूतांचे संस्‍कार होतात. या संस्‍कारांमुळेच त्‍या पदार्थांमध्‍ये गुणपरिवर्तन होते. टणक पदार्थ मऊ, तर मऊ पदार्थ टणक होतात. म्‍हणून तर लाडू, करंज्‍या, शंकरपाळ्‍या, चिरोटे, शेव, चुरमुरे, अनारसे, चकल्‍या या प्रत्‍येकाचे पांचभौतिकत्‍व वेगवेगळे असते. त्‍यामुळे लाडू टणक असतात. करंज्‍या पटकन फुटतात. शंकरपाळ्‍या आणि चिरोटे मऊ, तर शेव अन् चकल्‍या कुरकुरीत असतात. गुलाबजाम आणि रसगुल्ले जल महाभूतयुक्‍त पार्थिव असतात. काही मधुर रसाचे गोड, तिखट आणि काही आंबटगोड असतात. या प्रत्‍येक पदार्थाचे एक विशिष्‍ट पांचभौतिक संघटन असते. म्‍हणून प्रत्‍येक पदार्थ बनवतांना ठरलेल्‍या प्रमाणातच घ्‍यावा लागतो. त्‍यास पाणी आणि अग्‍नीसुद्धा ठरल्‍याप्रमाणेच द्यावा लागतो नाही, तर त्‍या पदार्थाचे पांचभौतिक संघटन बिघडून पदार्थ बिघडतो.

३. लाडू हा पृथ्‍वी आणि आप महाभूत प्रधान असा अत्‍यंत पौष्‍टिक अन् बलवर्धक पदार्थ

उदाहरणार्थ म्‍हणून आपण लाडूचे पांचभौतिक महत्त्व जाणून घेऊया. लाडू हा पृथ्‍वी आणि आप महाभूत प्रधान असा पदार्थ आहे. त्‍यामुळे तो अत्‍यंत पौष्‍टिक आणि बलवर्धक आहे. लाडूचे प्रकार जरी अगणित असले, तरी त्‍याचा आकार मात्र गोलच असतो. पृथ्‍वीसारखा स्‍थिर आणि आप महाभूतासारखा गोल आकार धारण करतो. मुळात पृथ्‍वीसारख्‍या त्‍याच्‍या दीर्घकाळ टिकण्‍याच्‍या गुणामुळे लाडू करण्‍याची पद्धत निर्माण झाली असावी. पूर्वीच्‍या काळी प्रवास मोठे असत आणि वाटेत आताप्रमाणे उपाहारगृहे नसत. म्‍हणून पुष्‍कळ दिवस टिकणारा आणि प्रवासात नेता येणारा, सर्व लहान मुलांना आवडणारा, खातांना हात खराब न होणारा, कुठेही, केव्‍हाही, कधीही सहज खाता येणारा अन् याच्‍यासह खाण्‍यासाठी अन्‍य कोणत्‍याही पदार्थांची आवश्‍यकता नसणारा, स्‍वादिष्‍ट, तसेच गोड असल्‍याकारणाने पटकन तरतरी आणून देणारा, खाताच पोट भरलेल्‍याची जाणीव करून देणारा, असा हा मजेशीर पदार्थ म्‍हणजे लाडू ! याचे प्रकारही असंख्‍य आहेत. विविध डाळी, गहू, तांदूळ, ज्‍वारी, बाजरी, नाचणी यांपासून विविध प्रकारचे लाडू बनवता येतात. बदाम, काजू, मनुके यांमुळे लाडू अधिकच पौष्‍टिक होतात. तुपामुळे त्‍यामध्‍ये स्निग्‍धपणा आलेला असतो.

आपल्‍याकडे रवा, हरभरा डाळ, बेसनाची जाड शेव तयार करून तिचे तुकडे गुळाच्‍या पाकात पाडून सिद्ध केलेले शेवकांडीचे लाडू, फक्‍त चुरमुरे आणि गुळाचा पाक यांपासून बनवलेले लाडू असे अनेक प्रकार आहेत. मधुमेहाचे रुग्‍ण सोडले, तर बाकी सर्वांना विशेषत: लहान मुलांना तर पोषक असा दिवाळीचा एक परिपूर्ण आहाराचा पदार्थ, म्‍हणजे लाडू. यांपैकी दिवाळीत फारसा न केला जाणारा मात्र लहान मुलांसाठी अत्‍यंत बलदायक आणि पौष्‍टिक असा लाडू, म्‍हणजे फक्‍त खजूर अन् गुलकंद वापरून तूप लावून केलेला लाडू. ज्‍यांनी केला नसेल, त्‍यांनी हा लाडू आवर्जून करावा. मुले फार आनंदी होतात, तसेच गुलकंद पित्तशामक असल्‍याने याने उष्‍णताही फार वाढत नाही. मुलांना चॉकलेटपेक्षा हाच लाडू अधिक प्रमाणात आवडतो, तसेच स्‍त्रियांनी स्‍वत:साठी केसांना उपयुक्‍त असा आयुर्वेदाचा एक लाडू बनवावा. अहळीव, खोबरे, तीळ, बडिशेप, बाळंतशेप, डिंक, गोडांबी, बदाम, तूप आणि गूळ यांपासून बनवलेला हा लाडू उत्तम केशवर्धक, हाडांना बळकटी देणारा अन् केसांना प्राकृत कृष्‍ण वर्ण प्रदान करणारा आहे.

– वैद्य हरिश पाटणकर

(साभार : दैनिक ‘लोकसत्ता’चे संकेतस्‍थळ, १७.११.२०२३)