श्रद्धेलाच नाही, तर अर्थव्यवस्थेलाही चालना देणारा ‘महाकुंभ’ !

केंद्र आणि उत्तरप्रदेश शासन यांच्या दृष्टीकोनातून महाकुंभचे महत्त्व

‘या वेळी प्रयागराजमध्ये आयोजित करण्यात येणारा महाकुंभ हा केवळ परंपरा आणि आधुनिकतेचा संगम नसून प्रत्येक दृष्टीने स्वतःमध्ये एक अद्वितीय असेल. प्राचीन काळापासून आजपर्यंत धर्म, संस्कृती आणि परंपरा, तसेच सामाजिकता अन् व्यवसाय यांसाठी महाकुंभ हे एक मोठे व्यासपीठ राहिले आहे. महाकुंभासाठी जगभरातून येणार्‍या भाविकांमुळे राज्य सरकारला आर्थिक लाभ होणार आहे. स्वातंत्र्यपूर्व काळात ब्रिटीश सरकारनेही कुंभच्या यशस्वी आयोजनासाठी नेहमीच प्रयत्न केले. ब्रिटिशांसाठी कुंभमेळा धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टीकोनातून महत्त्वाचा नसला, तरी आर्थिकदृष्ट्या फार महत्त्वाचा होता. वर्ष १९०६ पर्यंत ब्रिटीश सरकार महाकुंभ आयोजित करण्यात जितका व्यय करायची, त्याहून अधिक महसूल या मेळ्यातून त्यांना मिळत होता.

हे लक्षात घेऊन उत्तरप्रदेशचे मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांनी वर्ष २०२२ मध्येच प्रयागराज महाकुंभ वर्ष २०२५ ची सिद्धता चालू केली होती. त्यांच्या अध्यक्षतेखाली वर्ष २०२२ मध्येच ‘महाकुंभ २०२५’ संदर्भात पहिली बैठक आयोजित केली होती. त्या काळात मुख्यमंत्री योगींनी प्रयागराजलाही अनेक वेळा भेटी दिल्या होत्या. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनीही या कार्यक्रमात प्रचंड रस दाखवला. त्यामुळेच पंतप्रधान नरेंद्र मोदी महाकुंभ कार्यक्रमाच्या सिद्धतेचा वैयक्तिक आढावा घेण्यासाठी प्रयागराजला पोचले. पंतप्रधान मोदी आणि मुख्यमंत्री योगी यांनी महाकुंभ कार्यक्रमाशी संबंधित अनेक प्रकल्पांची पायाभरणी, उद्घाटने अन् अनावरण केले. अशा प्रकारे हा कार्यक्रम जागतिक पटलावर आणण्यासाठी पंतप्रधान मोदी आणि मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ हे सर्वतोपरी प्रयत्न करत आहेत.

स्थानिक लोकांना रोजगार देण्यासाठी उत्तरप्रदेश सरकारचे विशेष प्रयत्न

एका अंदाजानुसार यंदाच्या महाकुंभातून ४५ सहस्र कुटुंबांना रोजगार मिळणार आहे. ७५ सहस्र कामगारांना काम देण्यात आले आहे. महाकुंभासाठी कौशल्य विकास अंतर्गत ४५ सहस्र कुटुंबांना प्रशिक्षण देण्यात आले आहे. बाहेरून येणार्‍या यात्रेकरूंना रहाण्यासाठी राज्यशासनाने शहरात २ सहस्रांहून अधिक ‘पेईंग गेस्ट (पाहुण्यांसाठी) सुविधा’ विकसित केल्या आहेत.

उत्तरप्रदेश शासनाने वर्ष २०२२ मध्ये पर्यटन धोरण सिद्ध केले होते. त्यात १० लाख लोकांना प्रशिक्षण देण्याचे लक्ष्य ठेवण्यात आले होते. हे प्रशिक्षित सेवा पुरवठादार या महाकुंभात मोठी भूमिका बजावणार असून त्यांना रोजगार मिळणार आहे. त्यात पर्यावरणपूरक मातीची भांडी, द्रोण आदी स्वयंरोजगार महत्त्वाची भूमिका बजावतील. त्यामुळे लघु उद्योगांना मोठा लाभ होणार आहे.

उत्तरप्रदेशाचा ‘पर्यटन विभाग टूर गाईड’ (पर्यटक मार्गदर्शक) विभाग चालक, नाविक आणि रस्त्यावरील विक्रेते यांसह अनेक प्रकारच्या सेवा प्रदात्यांना सर्व प्रकारचे प्रशिक्षण देत आहे. पर्यटन विभागाने पर्यटकांना आकर्षित करण्यासाठी आणि नौकाधारकांचे उत्पन्न वाढवण्यासाठी २ सहस्रांहून अधिक नाविकांना प्रशिक्षण दिले आहे. त्यात भाविकांशी व्यवहार कुशलतेने वागण्यापासून त्यांच्या सुरक्षेची काळजी घेण्यापर्यंत सर्व गोष्टींचा समावेश आहे. यासह कुंभकाळात अन्नाची शुद्धता राखण्यासाठी स्थानिक महिला मातीच्या चुलीची विक्री करत आहेत. यातून प्रत्येक सेवा पुरवठादार आणि लघु उद्योगाशी निगडित लोकांना महाकुंभात येणार्‍या भाविकांशी प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे जोडून घेण्याचे प्रशिक्षण देण्यात आले आहे. यातून येणार्‍या भाविकांना धार्मिक अन् सांस्कृतिक अनुभवासह आदरातिथ्याचा अनुभव मिळेल.

स्थानिक उत्पादनांना प्रोत्साहन (व्होकल फॉर लोकल)

उत्तरप्रदेशाच्या योगी आदित्यनाथ शासनाने ‘प्रयागराज महाकुंभ २०२५’ च्या माध्यमातून राज्याच्या स्थानिक उत्पादनांना आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रोत्साहन देण्याची योजना आखली आहे. यासाठी शासनाने पंतप्रधान मोदींचा ‘व्होकल फॉर लोकल’ हा मुख्य मंत्र बनवला आहे. या कालावधीत ‘एक जिल्हा, एक उत्पादन’, म्हणजेच प्रत्येक जिल्ह्यातील एका मोठ्या उत्पादनाला प्रोत्साहन दिले जाणार आहे.

बनारसच्या साड्या, मुरादाबादच्या पितळी वस्तू, गोरखपूरचा टेराकोटा आणि बांदाच्या शजर दगडापासून बनवलेल्या वस्तूंना आंतरराष्ट्रीय व्यासपिठावर प्रसिद्धी अन् प्रतिसाद मिळण्याची अपेक्षा आहे. त्यामुळे या जिल्ह्यांतील संबंधित उत्पादनांचा व्यवसायही वाढण्याची अपेक्षा आहे. पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी मोठ्या प्रमाणावर ‘व्होकल फॉर लोकल’ला प्रोत्साहन दिले होते आणि उत्तरप्रदेश शासनाने त्यात एक नवीन मानक स्थापित केले आहे.

महाकुंभामध्ये ७५ देशांतील ४५ कोटी भाविकांचे आगमन

प्रयागराज येथे होणार्‍या ‘महाकुंभ २०२५’मध्ये जगभरातील ७५ हून अधिक देशांतील ४५ कोटी भाविक सहभागी होतील, अशी अपेक्षा आहे. यात भाविकांपासून पत्रकार आणि अभ्यासक यांच्यापर्यंत सर्वांचा समावेश आहे. महाकुंभ पहाण्यासाठी एकट्या युरोपातून सुमारे ४ लाख पर्यटक येऊ शकतात. युरोपमधील अनेक देशांतील ‘टूर ऑपरेटर्स’नी उत्तरप्रदेश पर्यटन विभागाशी संपर्क साधला आहे. संयुक्त अरब अमिरात, बहरीन, कुवेत आदी मुसलमान देशांतील पर्यटकही महाकुंभ पहाण्यासाठी प्रयागराजमध्ये हॉटेल्सची नोंदणी करत आहेत. अशा प्रकारे विदेशी पर्यटकांच्या आगमनामुळे भारताला परकीय चलनही मिळेल. त्यामुळे भारतासह उत्तरप्रदेशाची अर्थव्यवस्था बलवान होईल. यासमवेतच उत्तरप्रदेशाची जगभरात ओळख होईल.

वर्ष २०१९ च्या महाकुंभात २४ कोटी भाविक सहभागी झाले होते. त्यापैकी २५ लाख विदेशी पर्यटक होते. या वेळी ही संख्या झपाट्याने वाढत असल्याचे दिसते. मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथ यांच्या नेतृत्वाखाली उत्तरप्रदेशात कायदा आणि सुव्यवस्थेत अभूतपूर्व सुधारणा झाल्या. त्याचे जागतिक स्तरावर स्वागत होत आहे, तसेच त्याकडे विश्वासाच्या रूपातही पाहिले जात आहे. वर्ष २०२३ मध्ये एकूण ४८ कोटी पर्यटक उत्तरप्रदेशात आले होते. यामध्ये देशी-विदेशी पर्यटकांचा समावेश आहे. हा आकडा वर्ष २०२२ च्या तुलनेत ५० टक्क्यांनी अधिक होता. वर्ष २०२८ मध्ये हा आकडा ८५ कोटींवर पोचेल, अशी अपेक्षा आहे. यासंदर्भात यावर्षीच्या महाकुंभाची भूमिका महत्त्वाची ठरते.

प्रयागराजहून अन्य धार्मिक स्थळांपर्यंत विशेष रेल्वेगाड्यांची व्यवस्था

महाकुंभासाठी येणारे भाविक विंध्याचल, अयोध्या, वाराणसी, वृंदावन आणि मथुरा या प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्रांनाही भेट देऊ शकतात. महाकुंभ यात्रेच्या काळात यात्रेकरूंना या देवस्थानांचे दर्शन घेता यावे, यासाठी राज्य सरकारने धार्मिक ‘कॉरिडॉर’ सिद्ध केला आहे. यामध्ये वाराणसीच्या जलमार्गापासून विशेष रेल्वे गाड्या चालवण्यापर्यंत विशेष व्यवस्था करण्यात आली आहे. प्रयागराज महाकुंभाला वाराणसीशी थेट जोडण्यासाठी रेल्वेने वाराणसी कँट ते प्रयागराज या मार्गांवर ३४ रेल्वे गाड्या चालवण्याचा निर्णय घेतला आहे. प्रयागराज ते अयोध्या, प्रयागराज ते विंध्याचल आणि प्रयागराज ते मथुरा-वृंदावन या मार्गांवर अशाच विशेष गाड्या चालवण्याचा निर्णय घेण्यात आला आहे.

या शहरांसाठी ‘फास्ट रिंग मेमू’ सेवा (महानगरांसाठी चालवण्यात येणारी जलद रेल्वे) चालू करण्यात आली आहे. एक रेल्वे प्रयागराज, अयोध्या, वाराणसी आणि परत प्रयागराज, तर दुसरी रेल्वे गाडी प्रयागराजहून वाराणसी, अयोध्या आणि नंतर प्रयागराज अशी असेल. ही सेवा मुख्य स्नानपर्व वगळता सर्व दिवस चालू असेल.

(साभार : ‘ऑपइंडिया’चे संकेतस्थळ)