कोकणची काशी श्रीक्षेत्र कुणकेश्वरची यात्रा !

शनिवार, १८ फेब्रुवारी २०२३ म्हणजेच माघ कृष्ण त्रयोदशी या तिथीला ‘महाशिवरात्र’ आहे. त्यानिमित्ताने भगवान शिवाच्या चरणी भावपूर्ण प्रणाम !

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड तालुक्यातील श्रीक्षेत्र कुणकेश्वरला ‘कोकणची काशी’ असे संबोधतात. काशी येथे १०८ शिवलिंगे, तर कुणकेश्वर येथे १०७ शिवलिंगे आहेत. अशा या श्री देव कुणकेश्वराची यात्रा १८ ते २० फेब्रुवारी २०२३ या कालावधीत होणार आहे. या पवित्र स्थानाची संक्षिप्त माहिती प्रस्तुत लेखात देत आहोत.

संकलक : श्री. विजय पवार, देवगड, जिल्हा सिंधुदुर्ग.

आख्यायिका

एका ब्राह्मणाची एक गाय प्रतिदिन चरत सध्या असलेल्या श्री कुणकेश्वर मंदिराच्या परिसरात येत असे. ती घरी दूध देत नसे. या प्रकाराचा उलगडा करण्यासाठी एके दिवशी ब्राह्मण गायीच्या मागून निघाला. सदर ठिकाणी येताच गायीने एका स्वयंभू पाषाणावर पान्हा सोडल्याचे त्याने पाहिले. त्याने हातातील काठीने या पाषाणावर प्रहार केला. त्याक्षणी त्या पाषाणाचा एक तुकडा उडून त्यातून रक्त वाहू लागले. हे पाहून तो ब्राह्मण आश्चर्यचकित झाला आणि त्या पाषाणास शरण गेला. त्यानंतर तो तेथे प्रतिदिन दिवाबत्ती लावून पूजा करू लागला. कालांतराने त्या ठिकाणाची महती वाढत गेली. सध्या हे ठिकाण ‘श्रीक्षेत्र कुणकेश्वर’ म्हणूनओळखले जाते.

श्री देव कुणकेश्वराचा इतिहास

श्री देव कुणकेश्वराचे स्थान इ.स. ११ व्या शतकापूर्वीच प्रसिद्धीस आले होते. श्री देव कुणकेश्वराच्या संदर्भात ‘नागदेव ताम्रपटा’तील लिखाणामध्ये ‘देवशर्मा नावाचा एक ब्राह्मण इंदुल (आताचे ‘हिंदळे’ गाव) या प्रशस्त गावात आला. तेथील राजाने त्याचा सन्मान केला. नंतर राजाला राजलक्ष्मी प्राप्त होऊन श्री कुणकेश्वराच्या रूपातील भगवान शंकराच्या प्रसादाने पुत्र झाला’, असा उल्लेख आहे. पौराणिक कथेनुसार यादवांनी सुमारे ९०० वर्षांपूर्वी हे कुणकेश्वर मंदिर बांधले. मराठा साम्राज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराजांनी नीलकंठ पंत अमात्य बावडेकर यांना या मंदिराचा जीर्णोद्धार करण्याचे आदेश दिले होते.

कुणकेश्वर येथील गुहा आणि पुरातन तलाव

कुणकेश्वर येथे वर्ष १९२० च्या सुमारास देवालयापासून जवळच पूर्वेस डोंगर उतरणीवर काही लोक भूमी खोदत असतांना बुजलेल्या गुहेचे एक द्वार मोकळे झाले. त्यात आढळलेल्या कोरीव पाषाणी मूर्तींमध्ये योद्ध्यांचे पोषाख आणि शिरोभूषणे कोरलेली आहेत. मध्यभागी शिवलिंग आणि नंदी यांच्या मूर्ती, तर सभोवताली त्या देवतांच्या उपासकांचे पुतळे आहेत. देवालयाच्या दक्षिणेकडे तलावाच्या शेजारी श्री मारुतीचे मंदिर आहे. या मंदिरात श्रीमान लब्दे महाराज तपश्चर्या करत असतांना त्यांना तलावाविषयी दृष्टांत झाला. या जागी खोदण्यास प्रारंभ केला असता, तेथे तलाव आढळला. या तलावाचे पाणी गोड आहे.

मंदिराची रचना आणि सभोवतालचा निसर्ग

श्री देव कुणकेश्वराच्या मंदिराची बांधणी द्रविडी (दाक्षिणात्य) पद्धतीची आहे. या मंदिराच्या परिसरात श्री जोगेश्वरीचे छोटे देवालय, श्री देव मंडलिक नावाचे एक शिवालय, श्री नारायण मंदिर, श्री गणेश मंदिर आणि श्री भैरव मंदिर आदी मंदिरे आहेत. मंदिराची सध्याची रचना अलीकडच्या काळातील आहे. मुख्य मंदिराच्या आवारात लहान मंदिरे आहेत. मंदिरासमोर सहा खोल-माला (हलके बुरुज) आणि व्यासपिठावर नंदी आहे. या नंदीच्या मागे श्री देव मंडलिक या देवतेला समर्पित मंदिर आहे. मंदिरात गंडाभेरुंडा आणि कामधेनू यांच्या प्रतिमा आहेत. शिवलिंगाच्या बाजूला माता देवी पार्वतीची प्रतिमा स्थापित केली आहे, जी भगवान शिव यांचे प्रतीकात्मक प्रतिनिधित्व आहे.

मंदिराला समुद्रकिनारा आणि पांढर्‍या वाळूचा आशीर्वाद आहे. समुद्रकिनार्‍यावरील स्वच्छ पाण्यात पोहता येते आणि खोल समुद्रात डुबक्या मारणार्‍या ‘डॉल्फिन’चे दुर्मिळ दृश्य पहाण्यास मिळते. समुद्रकिनार्‍याची एक बाजू नारळ आणि आंबा यांच्या झाडांनी वेढलेली आहे.

उत्सवाचे स्वरूप

श्री देव कुणकेश्वर हा आसपासच्या परिसरातील ७२ गावांतील देवतांचा अधिपती मानला जातो. या ठिकाणी ७२ खेड्यांतील विविध देवता (देवस्वार्‍या) आपले देवत्व वाढवण्यासाठी शिवरात्रीच्या दिवशी परंपरेने येतात. याचे वैशिष्ट्य म्हणजे या देवस्वार्‍या आपल्या पारंपरिक मार्गाने येथे येतात. आल्यानंतर या देवस्वार्‍या प्रथम श्री देव कुणकेश्वराला भेटतात आणि नंतर परंपरेनुसार त्यांच्या त्यांच्या ठिकाणी निवास करतात. दुसर्‍या दिवशी म्हणजे अमावास्येला सकाळी हे देव समुद्रस्नान करून पुन्हा श्री देव कुणकेश्वराची भेट घेतात अन् परतीच्या प्रवासाला निघातात; मात्र स्वत: श्री देव कुणकेश्वर भेटीसाठी अन्यत्र कुठेही जात नाहीत. या वेळी भाविक देवभेटींच्या अपूर्व सोहळ्याचा आनंद लुटतात. महाशिवरात्रीच्या आदल्या दिवशी रात्री १२ वाजल्यापासून ही यात्रा चालू होते.