‘अनुरूप’ आणि ‘अनुसार’ या शब्दांचा समावेश असलेले संधी !

‘कोणतीही भाषा शुद्ध स्वरूपात कशी बोलावी, लिहावी आणि वाचावी ?’, याचे सुस्पष्ट दिशादर्शन करणारे नियम म्हणजे व्याकरण.’ प्राचीन काळी संस्कृत ही आर्यावर्तातील ज्ञानभाषा आणि दैनंदिन व्यवहाराची भाषा होती. पुढे संस्कृतपासून मराठी, हिंदी, गुजराती आदी भाषांची निर्मिती झाली. या भाषांचे व्याकरणही स्वतंत्रपणे लिहिले गेले; मात्र त्याचा पाया भाषाजननी संस्कृतचे व्याकरण हाच होता. परिणामी संस्कृतोद्भव भाषांचे व्याकरण शिकण्यासाठी संस्कृतचे व्याकरण ठाऊक असण्ो अनिवार्य बनले. आधुनिक काळात इंग्रजीच्या आक्रमणामुळे नव्या पिढीला संस्कृतवर आधारित स्वभाषेचे व्याकरण शिकणे अवघड बनले. या पार्श्वभूमीवर या लेखमालेमध्ये मराठीची स्वायत्तता आणि तिचे संस्कृतशी असलेले आध्यात्मिक नाते जपत व्याकरणाचे नियम मांडण्यात आले आहेत. सनातनचे निरनिराळी शैक्षणिक पार्श्वभूमी असलेले साधक, वार्ताहर, संकलक आदींना दृष्टीसमोर ठेवून ही मांडणी करण्यात आली आहे.

मागील लेखात आपण ‘विसर्गसंधी’चे अखेरचे तीन प्रकार पाहिले. आजच्या लेखात मराठी भाषेतील एका वैशिष्ट्यपूर्ण संधीविषयी जाणून घेऊ.

(लेखांक ७ – भाग १०)

या लेखाचा मागील भाग वाचण्यासाठी या लिंक वर क्लिक करा : https://sanatanprabhat.org/marathi/558668.html

४. संधीचे प्रकार

४ ई. जोडशब्दातील पहिल्या शब्दाला ‘अनुरूप’ किंवा ‘अनुसार’ हे शब्द जोडणे : ‘चूक + अनुरूप = चुकीनुरूप’ या संधीमध्ये ‘चूक’ या पहिल्या शब्दाचे ‘चुकी’ हे सामान्यरूप झाले आहे. सामान्यरूप म्हणजे ‘मूळ शब्दामध्ये कोणत्याही कारणाने पालट होऊन सिद्ध होणारे त्या शब्दाचे नवे रूप होय.’ या ठिकाणी ‘चुकी’ हे ते नवे रूप आहे. दुसरे असे की, हा संधी होतांना त्यातील ‘अनुरूप’ या दुसर्‍या शब्दामधील ‘अ’ हे अक्षर लोप पावले आहे आणि जोडशब्दामध्ये केवळ ‘नुरूप’ असे रूप आले आहे. अशा प्रकारे ‘चुकीनुरूप’ हा शब्द सिद्ध झाला आहे. ‘अनुरूप’ या शब्दाप्रमाणे ‘अनुसार’ हा शब्दही जेव्हा अन्य शब्दांना जोडला जातो, तेव्हा त्यातील ‘अ’ लोप पावतो आणि केवळ ‘नुसार’ हे रूप जोडशब्दात वापरले जाते. या शब्दांची आणखी काही उदाहरणे पुढे दिली आहेत.

४ ई १. ‘अनुरूप’ किंवा ‘अनुसार’ हे शब्द व्याकरणदृष्ट्या एकाच प्रकारच्या किंवा थोडेफार साम्य असलेल्या शब्दांना जोडले, तरी काही वेळा संबंधित शब्दांची सामान्यरूपे निरनिराळी होणे : ‘४ ई’मधील सारणीचा अभ्यास करता असे लक्षात येते की, ‘माळ’ आणि ‘ओळ’ हे दोन्हीही शब्द ‘अ’कारांत स्त्रीलिंगी, म्हणजे व्याकरणदृष्ट्या एकाच प्रकारचे आहेत; पण ‘अनुसार’ हा शब्द जोडल्यावर ‘माळ’चे सामान्यरूप ‘माळे’ असे ‘ए’कारांत, तर ‘ओळ’चे सामान्यरूप ‘ओळी’ असे ‘ई’कारांत झालेले दिसते. त्याचबरोबर ‘श्रद्धा’ आणि ‘तोटा’ या ‘आ’कारांत शब्दांना ‘अनुरूप’ हा शब्द जोडल्यावर ‘श्रद्धा’चे सामान्यरूप ‘श्रद्धे’ असे ‘ए’कारांत, तर ‘तोटा’चे सामान्यरूप ‘तोट्या’ असे ‘या’कारांत झालेले दिसते.

अशा स्थितीत ‘एखाद्या शब्दाला ‘अनुरूप’ किंवा ‘अनुसार’ हे शब्द जोडतांना त्या शब्दाचे सामान्यरूप कसे लिहावे ?’, असा प्रश्न निर्माण होतो. याचे उत्तर पुढीलप्रमाणे आहे.

४ ई २. कोणत्याही शब्दाला विभक्तीचे प्रत्यय लावतांना त्या शब्दाचे जे सामान्यरूप होते, तेच रूप ‘अनुरूप’ किंवा ‘अनुसार’ हे शब्द जोडल्यावर होत असणे : आपण जाणतोच की, एखाद्या वाक्याला अर्थ प्राप्त होण्यासाठी त्यातील काही शब्दांना आपण ‘स’, ‘ला’, ‘ना’, ‘ने’, ‘चा’, ‘ची’, ‘चे’ इत्यादी प्रत्यय लावतो. या प्रत्ययांना ‘विभक्तीचे प्रत्यय’ असे म्हणतात, उदा. ‘मामाने रघूला द्राक्षांच्या मळ्यात नेले’ या वाक्यातील ‘ने’, ‘ला’, ‘च्या’ आणि ‘त’ हे विभक्ती प्रत्यय आहेत. शब्दांना विभक्ती प्रत्यय लागतांना शब्दांचे जे सामान्यरूप सिद्ध होते, तेच सामान्यरूप त्या शब्दांना ‘अनुरूप’ किंवा ‘अनुसार’ हे शब्द जोडल्यावरही सिद्ध होते; मात्र ते होतांना प्रत्येक वेळी ‘अनुरूप’ आणि ‘अनुसार’ या शब्दांतील ‘अ’चा लोप होतो. याचे एक उदाहरण पुढे दिले आहे.

‘तुलना’ या शब्दाला ‘स’ हा विभक्तीचा प्रत्यय लावल्यास ‘तुलनेस’ असा शब्द सिद्ध होतो. यात ‘तुलने’ हे सामान्यरूप आहे. आता ‘तुलना’ याच शब्दाला ‘अनुसार’ हा शब्द जोडल्यास ‘तुलनेनुसार’ हा शब्द सिद्ध होतो. यातही ‘तुलने’ असेच सामान्यरूप झालेले दिसते. याची आणखी काही उदाहरणे पुढे दिली आहेत.

– सुश्री (कु.) सुप्रिया शरद नवरंगे, एम्.ए. (मराठी), बी.एड्., सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (९.३.२०२२)