महत्त्वाच्या औषधी वनस्पतींची घरगुती स्तरावर लागवड कशी करावी ?

मोठ्या प्रमाणात औषधी वनस्पतींची रोपे किंवा बियाणे मिळण्याची ठिकाणे

१. क्षेत्रिय सहसुविधा केंद्र, पश्चिम विभाग, राष्ट्रीय औषधी वनस्पती मंडळ, आयुष मंत्रालय, भारत सरकार, द्वारा वनस्पतीशास्त्र विभाग, सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, पुणे. संपर्क क्रमांक : ९०२१०८६१२५

या केंद्राद्वारे शेतकर्‍यांना लागवडीविषयी सविस्तर मार्गदर्शन केले जाते. डॉ. दिगंबर नभु मोकाट, साहाय्यक प्राध्यापक, वनस्पतीशास्त्र विभाग, सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, पुणे हे या केंद्राचे प्रमुख संचालक आहेत. ते शेतकर्‍यांनी औषधी वनस्पतींची लागवड करावी, यासाठी गेली २० वर्षे महाराष्ट्राच्या विविध भागांत कार्य करत आहेत.

२. औषधी आणि सुगंधी वनस्पती संशोधन संचालनालय, बोरीयावी, गुजरात. (०२६९२-२७१६०२) या ठिकाणी या लेखात दिलेल्या वनस्पतींपैकी तुळस, कालमेघ, शतावरी आणि अश्वगंधा या वनस्पतींची मोठ्या प्रमाणात लागवड करायची असल्यास त्यांचे बियाणे मिळते. कोरफड, मंडूकपर्णी (ब्राह्मी), गवती चहा, अडुळसा आणि गुळवेल यांची रोपेही येथे मोठ्या प्रमाणात विकत मिळतात. इच्छुक वाचक येथे संपर्क करून कुरियरद्वारे बियाणे उपलब्ध होऊ शकेल का ? याची विचारणा करू शकतात. या ठिकाणी उपलब्ध असलेल्या लागवडीची रोपे किंवा बियाणे यांविषयीची माहिती पुढील मार्गिकेवर उपलब्ध आहे. https://dmapr.icar.gov.in/HeadPage/Pricelist.html

३. मोठ्या प्रमाणावर औषधी वनस्पती पाहिजे असल्यास त्या पुढील ठिकाणीही मिळू शकतात. त्या त्या संस्थेच्या नावापुढे कंसात संपर्क क्रमांक दिला आहे.

३ अ. महाराष्ट्रातील कृषी विद्यापिठे आणि त्यांतील उपविभाग

१. डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ, दापोली, जि. रत्नागिरी (०२३५८-२८२०६४)

२. डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ, अकोला (०७२४-२२५८३७२)

३. सुगंधी व औषधी वनस्पती, वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ, परभणी. (०२४५२- २३४९४०८)

४. अखिल भारतीय औषधी सुगंधी वनस्पती व पानवेल संशोधन योजना, वनस्पती रोगशास्त्र व कृषी अणूजीवशास्त्र विभाग, महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ, राहुरी. (०२४२६-२४३३१५, २४३२९२)

३ आ. महाराष्ट्रातील काही खासगी रोपवाटिका (नर्सरी)

१. कोपरकर नर्सरी, गवे, ता. दापोली, जि. रत्नागिरी. (०२३५८-२८२१६५/२६७५२१, ९४२२४३१२५८)

२. इको फ्रेंडली नर्सरी, परंदवाडी, सोमटणे फाट्याजवळ, तालुका मावळ, जि. पुणे. (९४२२२२४३८४, ९२२५१०४३८४)

३. ए.डी.एस्. नर्सरी, कशेळे, कर्जत-मुरबाड रस्ता, जि. रायगड.

४. धन्वन्तरि उद्यान, पिंपळगाव उज्जैनी, जि. नगर. (९६७३७६९६७६)

औषधी वनस्पतींची रोपे मिळण्याचे गोव्यातील ठिकाण

गोव्यातील वनखात्याच्या ‘रिसर्च अँड युटिलायझेशन’ या विभागाद्वारे औषधी वनस्पतींच्या लागवडीसाठी प्रोत्साहन दिले जाते. या विभागाच्या वालकिणी, सांगे आणि घोटमोड, उसगांव, फोंडा आदी ठिकाणी रोपवाटिका आहेत. यांपैकी वालकिणी गावातील रोपवाटिकेमध्ये मोठ्या प्रमाणात विविध लहान औषधी वनस्पतींची रोपे अल्प दरात मिळतात. देवस्थान कमिटी, समाजसेवी संस्था आदींना गोव्यातील वनखात्याच्या ‘वनमहोत्सव’ या उपक्रमाच्या अंतर्गत औषधी वनस्पतींचे विनामूल्य वितरणही केले जाते. गोव्यातील इच्छुक व्यक्ती औषधी वनस्पतींच्या रोपांसाठी गोव्यातील वनखात्याच्या ‘रिसर्च अँड युटिलायझेशन’ या विभागाला संपर्क करू शकतात.

संपर्कासाठी पत्ता

Dy. Conservator of Forests, Research and Utilisation Division and CEO – State Medicinal Plants Board – Goa.
Phone : 0832 – 2750099

• आपत्काळाच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या औषधी वनस्पतींची घरगुती स्तरावर लागवड कशी करावी ? हे सांगणारी ही लेखमाला साधक आणि वाचक यांनी संग्रही ठेवावी.

• ज्या व्यक्तींकडे मध्यम (३ – ४ एकर) किंवा मोठ्या प्रमाणात लागवड करण्यायोग्य भूमी आहे, अशा व्यक्तींनी समाजबांधवांचा विचार करून मोठ्या प्रमाणात औषधी वनस्पतींची लागवड करावी. यामुळे अनेकांना आयुर्वेदाची औषधे उपलब्ध होऊन त्यांचे आरोग्यरक्षण होईल. या माध्यमातूनही समष्टी साधना होईल !