विदेशी गांडुळांच्या विष्ठेत पारा, शिसे यांसारखे विषारी धातूंचे अंश असल्याचे संशोधनातून सिद्ध झाले आहे. हे विषारी अंश गांडूळ खतावर पिकवलेल्या पिकांच्या माध्यमातून मानवी शरिरात प्रवेश करू शकतात. यामुळे विदेशी गांडुळांपासून बनवलेले गांडूळ खत वापरणे धोकादायक आहे.

‘भाजीपाला लागवड करतांना काही वेळा पहिल्याच प्रयत्नात यश आले नाही,’ असे होऊ शकते. अशा वेळी निराश न होता ‘आपले काही चुकले आहे का ?’, हे शोधावे.

सुपीक मातीनिर्मितीची प्रक्रिया प्रत्यक्ष लागवडीच्या ठिकाणी झाडांच्या मुळांजवळ पालापाचोळा इत्यादी विघटनशील पदार्थ कुजले तरच होते. ही प्रक्रिया कचरा कुजवण्याच्या डब्यात किंवा खड्ड्यात (कंपोस्ट बीनमध्ये) किंवा खतांच्या कारखान्यात होऊ शकत नाही.

लागवडीसंदर्भातील सर्व कामे घरातील लहानांपासून मोठ्यांपर्यंत सर्वांनी विभागून केली, तर एकावरच अतिरिक्त कामांचा ताण येत नाही. सर्वांनाच लागवड स्वतःची वाटते आणि सर्वांच्या कष्टाचे फळ चाखण्याचा आनंद अनुभवता येतो !

‘एका परिचितांकडून समजलेला प्रसंग रासायनिक शेतीची भयावहता स्पष्ट करणारा आहे, कसा तो पहा . . .

‘नैसर्गिक शेतीमध्ये एका वेळी एकच पीक न घेता मुख्य पिकासह साहाय्यक पिकेही घेतली जातात. या पिकांना ‘आंतरपीक’ म्हणतात. मुख्य पीक एकदल असेल, तर आंतरपीक द्विदल आणि मुख्य पीक द्विदल असेल, तर आंतरपीक एकदल असावे.

ज्या बिया पेरायच्या आहेत, त्यांच्यावर स्वतःच्या हाताने थोडेसे बीजामृत घालून बियाणे साधारण १ मिनिट हलकेच चोळावे. सर्व बियाण्याला बीजामृत लागण्यापुरतेच बीजामृत घ्यावे. जास्त घेण्याची आवश्यकता नसते. बिजामृत लावल्यावर बिया काही वेळ सावलीत सुकू द्याव्यात आणि मग पेराव्यात.

बिजामृताचा संस्कार केल्याने उगवण रोखणारी रासायनिक संयुगे निष्क्रीय होतात आणि उगवण क्षमता वाढते. विविध घातक बुरशींचे नियंत्रण करणारी ‘मित्र बुरशी’ बिजामृतामध्ये असते. सुदृढ रोपांच्या निर्मितीसाठी ‘बीजसंस्कार’ करणे आवश्यक आहे.’

सनातनची ‘घरोघरी लागवड’ मोहीम – काही ठिकाणी घराभोवती फरशा बसवल्यामुळे माती नसते; परंतु तिथेही वाफे (विटांचे कप्पे) बनवून लागवड करता येते. तळमळ असेल, तर मार्ग मिळतोच ! ती जागृत ठेवा आणि ‘घरच्या घरी लागवड कशी करता येईल’, याचे मार्ग शोधा !’