डोकेदुखीवर (Headache) होमिओपॅथी औषधांची माहिती

‘घरच्या घरी करता येतील, असे ‘होमिओपॅथी’ उपचार !’ (लेखांक २७)

सध्याच्या धकाधकीच्या जीवनात कुणालाही आणि कधीही संसर्गजन्य आजारांना वा अन्य कोणत्याही विकारांना सामोरे जावे लागू शकते. अशा वेळी पटकन कधीही तज्ञ वैद्यकीय सल्ला उपलब्ध होऊ शकेलच, असे सांगता येत नाही. सर्दी, खोकला, ताप, उलट्या, जुलाब, बद्धकोष्ठता, आम्लपित्त अशा विविध आजारांवर घरच्या घरी उपचार करता यावेत, या दृष्टीने होमिओपॅथी चिकित्सापद्धत सर्वसामान्यजनांना अत्यंत उपयोगी आहे. ही उपचारपद्धत घरच्या घरी कशी अवलंबवावी ? होमिओपॅथीची औषधे कशा प्रकारे सिद्ध करावीत ? त्यांची साठवणूक कशी करावी ? अशा अनेक गोष्टींची माहिती या लेखमालेद्वारे देत आहोत.

२९ सप्टेंबर या दिवशीपासून आपण प्रत्यक्ष आजारावरील स्वउपचार समजून घेत आहोत. त्या अंतर्गत ९ फेब्रुवारी या दिवशी आपण ‘घटनापूर्व चिंता (Anticipatory anxiety)’ यावरील औषधांची माहिती वाचली. आज त्या पुढचा भाग येथे देत आहोत. ‘प्रत्यक्ष आजारांवर स्वउपचार चालू करण्यापूर्वी २५ ऑगस्ट, १ आणि ८ सप्टेंबर २०२३ या दिवशी दैनिक ‘सनातन प्रभात’मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या लेखांतील ‘होमिओपॅथी स्वउपचारांच्या संदर्भातील सूत्रे’ वाचून समजून घ्यावीत आणि त्यानुसार प्रत्यक्ष औषधे निवडावीत, ही विनंती ! 

संकलक : डॉ. प्रवीण मेहता, डॉ. अजित भरमगुडे आणि डॉ. (सौ.) संगीता अ. भरमगुडे

डोकेदुखीची कारणे

अ. मद्यपान, धूम्रपान करणे.

आ. अतीमांसाहार करणे.

इ. वारंवार जेवणाची वेळ टळणे किंवा जेवण चुकणे.

ई. प्रदीर्घ खोकणे, शिंका येणे, रडणे.

पुढील परिस्थितीत तातडीने वैद्यकीय साहाय्य घ्यावे.

अ. अचानक तीव्र डोकेदुखी चालू होणे.

आ. मार लागल्यानंतर डोकेदुखी चालू होणे.

इ. डोकेदुखीच्या बरोबर आकडी (fits/seizures) येणे.

वरील ३ स्थिती वगळता अन्य सामान्य डोकेदुखी असतांना कोणती वैशिष्ट्यपूर्ण लक्षणे असली की, कोणते औषध घ्यावे, हे औषधांच्या नावापुढे दिले आहे.

१. बेलाडोना (Belladona)

१ अ. कपाळ आणि कानशिले या ठिकाणी जडपणा जाणवणे, तसेच ठुसठुसल्याप्रमाणे (throbbing) वेदना होणे

१ आ. प्रकाश, गोंधळ, हालचाल करणे, पडून रहाणे, केस कापणे यांनंतर डोकेदुखी वाढणे

१ इ. डोकेदुखीमुळे सतत कण्हणे

१ ई. चेहरा लालसर (flushed) होणे, डोके गरम होणे; डोळ्यांची जळजळ होणे

१ उ. डोके उशीमध्ये खुपसणे, डोके मागे ओढणे, गडबडा लोळणे

१ ऊ. अंधार्‍या खोलीमध्ये बरे वाटणे

२. ॲकोनाईट नॅपेलस (Aconite Napellus)

२ अ. डोके जणू आवळल्याप्रमाणे, सर्व बाजूंनी पट्टयाने आवळल्याप्रमाणे दुखणे

२ आ. जणू कवटीमधील सर्वकाही कपाळामधून बाहेर पडेल, असे वाटणे

२ इ. डोळ्यांच्या वरील बाजूस (supraorbital) डोके दुखणे

२ ई. काळजी आणि अस्वस्थता यांमुळे चेहरा फिकट पडणे

२ उ. मरणाची भीती वाटणे

३. नक्स व्हॉमिका (Nux Vomica)

३ अ. सडपातळ अंगकाठी, बद्धकोष्ठता, बैठी जीवनशैली असणार्‍या व्यक्तींना डोकेदुखी होणे

३ आ. अतीखाण्यामुळे पोट बिघडणे, तंबाखू किंवा मद्य यांचे सेवन, मानसिक अतीश्रमामुळे डोकेदुखी होणे

४. नेट्रम् म्युरियाटिकम् (Natrum Muriaticum)

४ अ. शाळकरी मुलींचे सूर्याेदयापासून सूर्यास्तापर्यंत डोके दुखणे

४ आ. रक्तक्षय (anaemia) असणार्‍या व्यक्तीचे डोके दुखणे

४ इ. डोक्यात जणू सहस्रो छोट्या हातोड्यांनी घाव घातले जात असल्याप्रमाणे होणारी, ठुसठुसल्याप्रमाणे डोकेदुखी

४ ई. सतत अभ्यास किंवा शिवणकाम केल्याने डोळ्यांवर ताण पडून डोके दुखणे

४ उ. डोळ्यांपुढे अंधारी येऊन नागमोडी आकारात वीज चमकल्यासारखे वाटणे (blindness with zig-zag dazzling like lightening) आणि त्यानंतर डोकेदुखी चालू होणे

५. जल्सेमियम सेम्पर्विरेन्स (Gelsemium Sempervirens)

५ अ. डोक्याच्या, विशेषतः वरील भागामध्ये मंद आणि भारी (dull and heavy) वेदना होणे, तर कानशिलात ठुसठुसल्याप्रमाणे (throbbing) वेदना होणे

५ आ. डोळ्यांच्या पापण्या जड होऊन खाली झुकणे, डोळे जड होणे, तसेच चक्कर येणे

५ इ. डोकेदुखी चालू होण्यापूर्वी दिसेनासे होणे आणि डोकेदुखी चालू झाल्यानंतर दृष्टी पूर्ववत् होणे

५ ई. मानसिक त्रास, तंबाखू खाणे, वाकणे आणि उन्हामध्ये फिरणे यांमुळे डोकेदुखी वाढणे

५ उ. लघवी केल्यानंतर डोकेदुखी न्यून होणे

६. ग्लोनाइन (Glonine)

६ अ. उन्हामध्ये गेल्याने होणारी डोकेदुखी

६ आ. डोक्याला ऊन लागल्यामुळे डोक्याशी संबंधित विविध त्रास, उदा. डोकेदुखी, गरगरणे, चक्कर येणे इत्यादी चालू होणे

६ इ. डोक्यामध्ये ठुसठुसणार्‍या वेदना होणे

६ ई. उन्हामध्ये गेल्यानंतर उष्णता सहन न होणे

६ उ. डोक्यावर टोपी सहन न होणे

६ ऊ. डोक्याचा आकार मोठा झाला असल्याचे जाणवणे

६ ए. गर्भाशयातून रक्तस्राव झाल्यानंतर होणारी डोकेदुखी

७. सॅन्ग्विनेरिया कॅनाडेन्सिस (Sanguinaria Canadensis)

७ अ. शारिरीक, तसेच मानसिक श्रमामुळे उजव्या बाजूचे डोके तीव्रतेने दुखणे

७ आ. पडून राहिल्याने आणि झोपल्याने बरे वाटणे

७ इ. रजोनिवृत्तीच्या वेळी डोके दुखणे, सोबत पित्ताच्या उलट्या होणे

७ ई. मासिक पाळीच्या वेळी वीज चमकल्याप्रमाणे डोक्यामध्ये वेदना होणे, तसेच पुष्कळ प्रमाणात रजोस्राव होणे (अंगावर जाणे)

८. स्पायजेलिया ॲन्थेलमिया (Spigelia Anthelmia)

८ अ. पावसाळी, दमट, थंड हवामानामुळे होणारी डोकेदुखी

८ आ. मज्जातंतूर्गत वेदना (neuralgia), वेदना मानेच्या मुळाशी चालू होऊन त्या विशेषतः मानेच्या डाव्या भागात स्थिर होणे

८ इ. डोकेदुखी ठराविक कालावधीनंतर (periodical) आणि सकाळपासून रात्रीपर्यंत असणे

८ ई. थोडी जरी हालचाल केली, तरी वेदनांमध्ये वाढ होणे, त्यासमवेत अस्वस्थता आणि धडधड असणे

९. कॅमोमिल्ला (Chamomilla)

९ अ. क्रोध आल्यानंतर डोके दुखणे, डोक्यात असह्य अशा आवळल्यासारख्या, ओढल्यासारख्या वेदना होणे

९ आ. डोकेदुखीकडे लक्ष दिल्यावर, तसेच भोजनानंतर डोकेदुखी वाढणे

१०. ब्रायोनिया अल्बा (Bryonia Alba)

१० अ. आवळल्याप्रमाणे (pressive), डोके जणू फुटेल, तुटेल (bursting, splitting), असे डोके दुखणे

१० आ. हालचाल केल्याने डोकेदुखी वाढणे; शांतपणे पडून राहिल्याने, डोके दाबल्याने आणि अंधारामध्ये डोकेदुखी न्यून होणे

१० इ. उजव्या बाजूचे डोके दुखणे आणि त्यासह मळमळ अन्  पित्ताच्या उलट्या होणे

१० ई. तहान लागून प्रत्येक वेळेस पुष्कळ पाणी पिणे

११. पल्सेटिला निगरिकन्स (Pulsatilla Nigricans)

११ अ. अतिश्रमानंतर डोके दुखणे, वेदनेची जागा डोक्याच्या विविध भागांत सतत पालटत असणे

११ आ. डोकेदुखीबरोबर डोळ्यांतून जळजळणारे पाणी वहाणे ११ इ. रुग्णाला मोकळ्या हवेमध्ये बरे वाटणे
(क्रमशः पुढच्या शुक्रवारी)

‘घरच्या घरी करता येतील असे ‘होमिओपॅथी’ उपचार !’, या आगामी ग्रंथातील निवडक भाग प्रत्येक शुक्रवारी लेखाच्या रूपात प्रसिद्ध करण्यात येत आहे. तरी स्वउपचार करण्याच्या दृष्टीने साधक, वाचक, राष्ट्र-धर्मप्रेमी, हितचिंतक, अर्पणदाते यांनी हे लेख आपत्काळाच्या दृष्टीने संग्रही ठेवावेत. आपत्काळात डॉक्टर, वैद्य कुणीही उपलब्ध नसतील, त्या वेळी ही लेखमाला वाचून स्वतःच स्वतःवर उपचार करता येतील.