‘श्रीमद्भागवतानुसार कोजागरी पौर्णिमेच्या रात्री पूर्णपुरुषोत्तम भगवान श्रीकृष्णाने वृंदावनामध्ये गोपींसह रासक्रीडा केली. भक्तीशास्त्रामध्ये या रात्रीचे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. श्रीमद्भागवतामध्ये दशम् स्कंधामध्ये ‘रासपंच्याध्यायी’ नावाने ५ अध्यायांमध्ये आहेत, जे भागवताचे ५ प्राण मानले जातात. या ५ अध्यायामध्ये रासक्रीडेची कथा येते.
‘देवीने नवरात्रोत्सवाच्या माध्यमातून दैवी विचार आणि बलशक्ती घेऊन दुष्ट शक्तींना नामशेष करण्यासाठीच सीमोल्लंघन केले होते. हे कार्य कायमस्वरूपी आहे.’
‘दसरा’ या शब्दाची फोड ‘दस + हरा’. दसर्‍याला उत्तर हिंदुस्थानात ‘दशहरा’ असे म्हणतात. ‘हरणे’ म्हणजे घेऊन जाणे. दशहरा म्हणजे ‘माझे दहा अवगुण घेऊन जा.’
विजयादशमीच्या निमित्ताने राजे आणि सामंत, सरदार हे लोक आपापली शस्त्रे अन् उपकरणे स्वच्छ करून ती ओळीने मांडतात आणि त्यांची पूजा करतात. शेतकरी आणि कारागीर हेही आपापली आऊते अन् हत्यारे यांची पूजा करतात.
विजयादशमी हा साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक पूर्ण मुहूर्त आहे. आपल्या पूर्वजांनी या दिवशी घराबाहेर पडून विजयश्री खेचून आणली होती.
‘योगमाया’ श्रीविष्णूच्या श्रीरामावतारात सीता बनून आली आणि रावणासुराच्या बंधनात राहिली. साक्षात् आदिशक्तीला एका असुराच्या बंधनात रहाण्याचे काय कारण ? ‘हीच तिची माया आहे’, जी कुणीही समजू शकत नाही.
कालीने रक्तबिजाच्या शरिरातून बाहेर पडणारे सर्व रक्त प्यायला आरंभ केला. देवीने रक्तबिजाच्या शरिराचे एक एक अंग कापायला आरंभ केला आणि देवी काली ते कापलेले अंग खात होती. त्यानंतर कालीने संपूर्ण रक्तबिजाला खाऊन टाकले.
एकदा मी पूजेसाठी तिळाचे तेल घेण्यासाठी दुकानात गेले असता दुकानदाराने मला विचारले, ‘‘चांगल्या गुणवत्तेचे तेल पाहिजे का ?’’ मी त्यांना ‘‘याचा अर्थ काय ?’’, असे विचारल्यावर त्यांनी सांगितले, ‘‘काही जणांना पूजेसाठी अल्प मूल्य असणारे साहित्य हवे असते. त्यामुळे आम्हाला सर्व प्रकारचे साहित्य ठेवावे लागते.’’
येथे शारदीय नवरात्र महोत्सवाच्या तृतीयेला श्री तुळजाभवानीदेवीची रथ अलंकार महापूजा बांधण्यात आली होती. भगवान सूर्यनारायणाने त्रिलोक भ्रमणासाठी स्वत:चा रथ श्री भवानीमातेला दिला होता. त्यामुळे देवीला रथअलंकार पूजा मांडण्यात येते, अशी आख्यायिका आहे.
श्रीरामाच्या राज्याभिषेकाच्या वेळी आदिशक्तीने मंथरेच्या माध्यमातून कैकयीच्या चांगल्या बुद्धीत पालट घडवून आणणे आणि त्यामुळे श्रीरामाचा राज्याभिषेक न होता त्याला वनवासाला जावे लागणे