अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डॉनल्ड ट्रम्प, ‘टेरिफ’ (आयात कर) आणि सोने !

गेल्या ३ दशकांतील घडामोडी पाहिल्यास असे दिसते की, ज्या ज्या वेळी जागतिक व्यापार बाधित होतो, त्या त्या वेळी सुरक्षित गुंतवणुकीचा पर्याय म्हणून सोन्याची खरेदी मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. असाच प्रवाह जागतिक आर्थिक संकटांच्या काळात किंवा आर्थिक मंदीच्या काळात पहायला मिळाला आहे. वर्ष २००८ मध्ये आलेल्या जागतिक आर्थिक मंदीच्या काळात सोन्यामधील गुंतवणूक मोठ्या प्रमाणावर वाढली होती. अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष डॉनल्ड ट्रम्प यांच्या व्यापार धोरणांमुळे जागतिक व्यापारावर नकारात्मक परिणाम होणार आहे. व्यापार मंदावण्याची शक्यता आहे. यामुळे सोन्यात गुंतवणूक वाढत आहे. वस्तूतः कोरोना महामारीनंतरच्या काळामध्ये सोन्याच्या किमतींमध्ये तेजीची लाट पहायला मिळाली आहे. याचे एक कारण, म्हणजे अनेक राष्ट्र आणि व्यक्ती यांच्या सोन्यामधील गुंतवणुकींमध्ये लक्षणीय वाढ होत गेली. कोरोना महामारीच्या काळातील दळणवळण बंदीमुळे जागतिक व्यापाराची प्रक्रिया प्रचंड विस्कळीत झाली.

जागतिक बाजारात सोन्याचा भाव आज ३००० डॉलर (२ लाख ५८ सहस्र रुपये) प्रति औंस (२८ ग्रॅमहून अधिक) झाला आहे. हाच भाव जानेवारी २०२४ मध्ये २०४५ डॉलर(१ लाख ६९ सहस्र ७३५ रुपये) एवढा होता. भारतात ९१ सहस्र रुपये प्रतितोळा इतकी सोन्याच्या भावाने मजल मारली आहे. एका वर्षातच २४ टक्क्यांनी सोन्याचे भाव वाढले आहेत. सध्याच्या सोन्याच्या भावातील भरारीचा आढावा घेतला असता जानेवारी २०२४ ते जानेवारी २०२५ या एका वर्षाच्या कालावधीत जागतिक बाजारपेठेमध्ये या मौल्यवान धातूच्या भावामध्ये४२ टक्क्यांची वाढ झालेली आहे. या आश्चर्यजनक दरवाढीमुळे संपूर्ण जगाला बुचकळ्यात टाकले आहे.

लेखक : डॉ. शैलेंद्र देवळाणकर, परराष्ट्र धोरण विश्लेषक, पुणे.

१. का करत आहेत राष्ट्रे सोने खरेदी ?

गेल्या एका वर्षात अनेक राष्ट्रांकडून सोन्याचा साठा करण्याचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या वाढले आहे. राष्ट्रांच्या परकीय चलन साठ्यात (फॉरेक्स) सोन्याचे प्रमाण साधारणतः ७ टक्के असायचे ते आता वाढून १२ टक्क्यांपर्यंत पोचले आहे. गेल्या वर्षभरात ५० हून अधिक देशांच्या मध्यवर्ती बँकांकडून सोने खरेदीचा अक्षरशः सपाटाच लागल्याचे दिसून येत आहे. गेल्या वर्षभरात ५५ देशांच्या बँकांनी १,००० टन सोन्याची खरेदी केली आहे. भारताचेच उदाहरण घेतल्यास भारतीय रिझर्व्ह बँकेने गेल्या एक वर्षाच्या काळात ९५ टन सोन्याची खरेदी केली आहे. चीनचा विचार केल्यास ३२५ टन सोन्याची खरेदी चिनी मध्यवर्ती बँकेने केली आहे. वर्ष १९७० पर्यंत राष्ट्रांच्या परकीय चलन साठ्यामधील सोन्याचा साठा हा ४० टक्के असायचा. नंतरच्या काळात तो न्यून होत गेला. साधारणतः दीड-दोन वर्षांपूर्वीपर्यंत विदेशी गंगाजळीतील सोन्याच्या साठ्याची जागतिक सरासरी ही ७ टक्क्यांपर्यंत खाली आली होती; पण आज हे प्रमाण १२ टक्क्यांवर पोचले आहे. भारताचेच उदाहरण घेतल्यास आपली विदेशी गंगाजळी सुमारे ६०० अब्ज डॉलर इतकी असून यामध्ये ६५ टक्के हिस्सा डॉलरचा आहे आणि उर्वरित साठा सोन्याचा आहे.

२. ‘रेसिप्रोकल टेरिफ’(दुसर्‍या देशातून आयात केलेल्या वस्तूंवर लादलेले कर)चे धोरण आणि सोने

ट्रम्प यांच्याकडून एप्रिल मासापासून ‘रेसिप्रोकल टेरिफ’च्या धोरणाची कार्यवाही चालू होणार आहे. यामध्ये अमेरिकेमध्ये विविध राष्ट्रांमधून आयात होणार्‍या वस्तूंवर मोठ्या प्रमाणावर शुल्क आकारणी करण्यात येणार आहे.

आयात शुल्कात वाढ झाल्यास त्याचा अत्यंत नकारात्मक परिणाम व्यापारावर होणार आहे. याचाच अर्थ अमेरिकेला निर्यात करणारे जे निर्यातदार देश आहेत, त्यांच्या निर्यातीवर प्रतिकूल परिणाम होणार आहे. अशा स्थितीत सोन्यामधील गुंतवणुकीकडे कल अधिक वाढतो. त्यामुळे ट्रम्प यांच्या टेरिफ कार्डचा फटका बसून सोन्याच्या किमती आणखी वाढण्याची शक्यता आहे.

३. सोने आणि डॉलर यांचा संबंध काय ?

अमेरिकेचा जागतिक व्यापारातील वाटा हा केवळ ११ टक्के आहे; मात्र जागतिक अर्थकारणात अमेरिकन डॉलरचा दबदबा आहे. आजही परकीय व्यापारासाठी प्रामुख्याने डॉलरचा वापर होतो. राष्ट्रांच्या परकीय चलन साठ्यात डॉलरचे प्रमाण आजही ६५ टक्क्यांहून अधिक आहे. डॉलरचे मूल्य वधारणे किंवा न्यून होणे, याचा परिणाम सोन्याच्या किमतीवर होत असतो.

सोन्याच्या भावातील ताज्या वृद्धीमागे डॉलरच्या अर्थकारणाचाही प्रभाव दिसून येतो. आंतरराष्ट्रीय बाजारातील डॉलरची किंमत आणि त्याची पत ही अमेरिकेच्या राजकीय आणि लष्करी सामर्थ्याशी निगडित आहे. ‘डॉलर जितका मजबूत, तितकी अमेरिका मजबूत’, असे समीकरण आहे.

अमेरिकेचा जागतिक राजकारणातील हस्तक्षेप आणि प्रभाव जसजसा वाढत गेला, तसतसा डॉलर प्रभावी ठरत गेला. आज डॉलर हा ‘ओव्हरप्राईस’ (अधिक किमतीचा) झालेला आहे. गेल्या २५ वर्षांत डॉलर निर्देशांक सर्वोच्च पातळीवर आहे, म्हणजेच एका मर्यादेपेक्षा किंवा अन्य जागतिक चलनांच्या तुलनेत डॉलरचे भाव कमालीचे वधारले आहेत. अमेरिकेच्या व्यापारावर, उद्योगधंद्यांवर, निर्यातीवर डॉलरच्या वाढलेल्या भावांचा नकारात्मक परिणाम होतो. थोडक्यात अमेरिकन वस्तू महाग बनतात. यामुळे अमेरिकन उद्योगांच्या उत्पादन व्यवस्थेला फटका बसू लागतो.

ट्रम्प यांच्याकडून डॉलरचे भाव न्यून करण्याचे प्रयत्न चालू आहेत. परिणामी येणार्‍या काळात डॉलरच्या भावात घसरण दिसून येऊ शकते. तसे झाल्यास डॉलरच्या भवितव्याविषयी प्रश्नचिन्ह निर्माण होऊन राष्ट्रांची अन्य पर्यायांमध्ये गुंतवणूक वाढू शकते. यामध्ये सोने हा प्रमुख पर्याय ठरतो. परिणामी येणार्‍या काळात डॉलर कमकुवत होऊन सोन्यात आणखी तेजी दिसून येऊ शकते.

४. सोन्याच्या किमती आणखी वाढतील का ?

वाढती असुरक्षितता ही सोन्याला नित्यनवी झळाळी देत आहे. या असुरक्षिततेमुळे राष्ट्रेच नव्हे, तर लोकांकडूनही सोन्यात मोठी गुंतवणूक केली जात आहे. अर्थशास्त्राच्या नियमानुसार एखाद्या वस्तूची मागणी वाढली की, तिचे भाव वधारतात. त्यामुळे येणारा भविष्यकाळ हा सोन्याची ‘चमक’ वाढवणारा ठरणार, असे दिसते.

५. भारतात सोन्याचे दर किती प्रमाणात वाढू शकतील ?

पुढील मासात जेव्हा ट्रम्प यांची टेरिफविषयक धोरणे कार्यवाहीत येतील आणि त्याचा जागतिक व्यापारावर नकारात्मक परिणाम दिसू लागेल, तेव्हा सोने नव्या उच्चांकी पातळीवर पोचू शकते. भारतीय बाजारात १ जानेवारी ते १३ मार्च या ५४ दिवसांच्या कालावधीत १० ग्रॅम २४ कॅरेट सोन्याच्या किमतीत ११ सहस्र रुपयांची वाढ झाली आहे. टक्केवारी पहाता ही वाढ अनुमाने १३ टक्के आहे. आता सोन्याची किंमत १ लाख रुपयांच्या पातळीला स्पर्श करण्यासाठी फक्त १४ टक्के वाढ होण्याची आवश्यकता आहे. सद्य:स्थिती पहाता या वर्षाच्या अखेरीस सोन्याची किंमत सहजपणे १ लाख रुपयांवर गेल्यास नवल वाटण्याचे कारण नाही. (१६.३.२०२५)

(साभार : डॉ. शैलेंद्र देवळाणकर यांचे फेसबुक आणि दैनिक ‘लोकमत’)