सोने दरवाढीमागील ‘चिनी कनेक्शन’ !

सध्या भारतात सोन्याच्या दराने विक्रमी उसळी घेतली आहे. सोन्याचे दर १० ग्रॅमसाठी ८८ सहस्र रुपयांपर्यंत पोचले आहेत. सोन्याच्या या भाववाढीला अस्थिर आणि तणावपूर्ण जागतिक परिस्थितीसह चीनकडून होणारी अवास्तव सोने खरेदी हेही एक महत्त्वाचे कारण आहे. चीनची सोने खरेदी धोक्याचे संकेत देत आहे. त्यामुळे भारतासह अनेक देशांच्या चिंता वाढणार असून भारतासह ७० हून अधिक देशांनी सोने खरेदीचा धडाका लावला आहे. या पार्श्वभूमीवर येत्या काळातही सोन्याचे भाव चढ्या दरानेच असतील.

– डॉ. शैलेंद्र देवळाणकर, परराष्ट्र धोरण विश्लेषक, पुणे.

१. सोन्यातील गुंतवणुकीत वाढ

रशिया-युक्रेन युद्धाला ३ वर्षे पूर्ण होत असून ते अद्यापही चालूच आहे. कोरोना महामारीचा परिणाम अजूनही जागतिक पातळीवर दिसून येत आहे. भारत वगळता अन्य कोणत्याही देशाच्या आर्थिक विकासाचा दर ४ टक्क्यांच्या वर नाही. आजही जागतिक पुरवठा साखळी बर्‍यापैकी विस्कळीत झालेली आहे. अनेक देशांच्या चलनाचे अवमूल्यन झालेले आहे. वैश्विक पटलावरच्या या वाढत्या असुरक्षिततेमुळे केवळ भारतच नव्हे, तर अनेक देश सोन्याची खरेदी करत आहेत. गेल्या दोन वर्षांत ‘भारतीय रिझर्व्ह बँके’नेही अनुमाने १४ टन सोन्याची खरेदी केली आहे.

काही वर्षांतील ही सर्वांत मोठी खरेदी मानली जाते. संरक्षण सामुग्रीच्या खरेदीप्रमाणे अनेक देशांचा कल सोने खरेदीकडे आहे. अनेक आफ्रिकी, लॅटीन अमेरिका आणि इस्लामी देश सोन्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक करतांना दिसून येत आहेत. सद्यःस्थितीत अनेक देशांच्या केंद्रीय बँका सोन्याची खरेदी करत आहेत. यामध्ये प्रामुख्याने रशिया आणि चीन या दोन देशांच्या केंद्रीय बँका अग्रेसर आहेत. ‘पीपल्स बँक ऑफ चायना’ या चीनच्या सरकारी बँकेने गेल्या १७ मासांमध्ये विक्रमी, म्हणजे साधारण १०० टन सोन्याची खरेदी केलेली आहे. ‘पीपल्स बँक ऑफ चायना’च्या परकीय गंगाजळीमध्ये सोन्याचा हिस्सा चीनला वाढवायचा आहे. याचा परिणाम भारतात सोन्याचे भाव प्रति १० ग्रॅमला ८८ सहस्र रुपयांपर्यंत पोचले आहेत.

२. चिनी महत्त्वाकांक्षा

जागतिक अर्थकारणामध्ये अमेरिका ही सर्वांत मोठी अर्थव्यवस्था असून चीन दुसर्‍या स्थानावर आहे. तथापि वर्ष २०४९ पर्यंत चीनला ‘जगातील सर्वांत मोठी आर्थिक महाशक्ती’ व्हायचे आहे. शी जिनपिंग चीनचे राष्ट्राध्यक्ष बनल्यानंतर वर्ष २०१२ मध्ये चीनने यासाठी व्यापक योजना आखली. त्यासाठी वर्ष २०२३, २०३५ आणि २०४९ असे टप्पे आखण्यात आले आहेत. अमेरिकेच्या आर्थिक स्थानाला हादरा देण्यासाठी चीनने ‘डी डॉलरायजेशन’च्या प्रवाहामध्ये आघाडी घेतली आहे. (‘डी डॉलरायजेशन’ म्हणजे ‘डॉलर’ या अमेरिकेच्या चलनाऐवजी चीनने स्वतःचे चलन ‘युआन’ आंतरराष्ट्रीय स्तरावर अधिकाधिक वापरणे.) डॉलरच्या माध्यमातून होणारे जागतिक व्यवहार कसे न्यून करता येतील, यासाठी चीनचा आटापिटा चालू आहे. अलीकडील काळात युआनच्या अवमूल्यनामुळे चीनला आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागत आहे. कोरोना महामारीनंतर गटांगळ्या खाऊ लागलेली चीनची अर्थव्यवस्था पूर्ववत् झालेली नाही. चीनमध्ये मागणी कमालीची घटलेली आहे. औद्योगिकीकरणाचे चक्रही ‘कोविड’ महामारीपूर्व स्थितीत आलेले नाही. चीनच्या अर्थव्यवस्थेचा कणा असणारा बांधकाम उद्योग आर्थिक संकटात सापडला आहे. अशी सर्व स्थिती असतांना चीन प्रचंड प्रमाणावर सोन्याची खरेदी करत आहे. वर्ष २०१४ ते २०२४ या १० वर्षांचा कालखंड पाहिल्यास आजघडीला सोन्याचे भाव दुपटीहून अधिक आहेत. या भाववाढीला चीनकडून होणारी वारेमाप खरेदी हे एक कारण आहे; पण याविषयी चिंताही व्यक्त होत आहे.

३. कोरोना महामारीपूर्व काळाची आठवण

या चिंतेस पार्श्वभूमी आहे, ती ‘कोविड’ महामारीपूर्व कालखंडाची ! कोरोना महामारीचा उद्रेक जगभरात होण्यापूर्वी चीनने संपूर्ण जगभरामधून वैद्यकीय साधनांची, ‘पीपीई किट’ची मोठ्या प्रमाणावर खरेदी केली होती. त्या वेळी त्याचे महत्त्व कुणाही देशाला उमगले नव्हते किंवा त्याकडे लक्षही गेले नव्हते; परंतु कोरोनाचा संसर्ग होत गेला, तसतसे चीनच्या या खरेदीचे रहस्य लक्षात आले. त्यामुळेच आता ‘चीन अभूतपूर्व पातळीवर सोन्याची खरेदी करू लागला आहे, तेव्हा येणार्‍या काळात निर्माण होणार्‍या काही धोक्यांची चीनला चाहूल लागली आहे का ?’, असा प्रश्न उपस्थित होत आहे. हा प्रश्न उपस्थित होणे स्वाभाविक आहे. सोन्याचा साठा हा कोणत्याही देशाच्या अर्थव्यवस्थेचा भक्कम आधार मानला जातो. कोणत्याही चलनाचे मूल्य प्रामुख्याने त्या देशाकडे असलेल्या सोन्याच्या साठ्यावर ठरते. आपत्ती येते, तेव्हा या चलनाचे अवमूल्यन होते. अवमूल्यनामुळे विनिमयाचे प्रश्न निर्माण होतात. अशा वेळी देश आणि नागरिक यांच्याकडून सोन्यात गुंतवणूक होते. सोने हे वैयक्तिक पातळीसह देशासाठीही आर्थिक सुरक्षितता प्रदान करणारे असते; म्हणूनच रिझर्व्ह बँकेनेही सोन्याची १४ टन खरेदी केलेली आहे. हे करण्यामागचे कारण जागतिक स्तरावरील असुरक्षितता आणि अस्थिरता हेच आहे. अशा प्रतिकूल वातावरणातील व्यवस्थापनाची रणनीती म्हणून सोन्याच्या साठवणुकीकडे पाहिले जाते.

४. डॉलरच्या वर्चस्वाला शह ?

चीनच्या सोने खरेदीच्या मागे आर्थिक सुरक्षिततेसह अन्य एक महत्त्वाचे कारण आहे, ते म्हणजे प्रारंभी म्हटल्यानुसार डॉलरला शह देणे ! आशिया खंडामध्ये आजघडीला सोन्याची सर्वाधिक आयात करणारा देश चीन आहे. चीनकडून सोन्याची खरेदी तब्बल ३० टक्क्यांनी वाढलेली आहे. यामागे प्रामुख्याने अमेरिका आणि चीन यांच्यातील संघर्षाचे कारण आहे. आता हा संघर्ष केवळ संरक्षण किंवा सामुग्री पातळीवर राहिलेला नसून तो आर्थिक पातळीवर येऊन थांबलेला आहे. डॉलर हा अमेरिकेच्या एकूणच सामर्थ्याचा मुख्य स्रोत आहे. डॉलरच्या माध्यमातून अमेरिकेने आंतरराष्ट्रीय अर्थकारणासह राजकारणावरही दबदबा निर्माण केलेला आहे. त्यामुळे अमेरिकेच्या डॉलरच्या वर्चस्वाला आव्हान देण्यासाठी प्रामुख्याने चीन सिद्धता करत आहे. ते आव्हान देतांना युआनच्या माध्यमातून व्यापार वाढवायचा, हे चीनचे उद्दिष्ट आहे. यामध्ये इतर देशांनाही युआनच्या माध्यमातून व्यापार करण्यासाठी चीन प्रवृत्त करत आहे. चीनला सोन्याचा प्रचंड साठा करून त्या साठ्याच्या आधारावर युआनची किंमत वाढवायची आहे आणि अमेरिकेला आव्हान द्यायचे आहे. कोरोना महामारीनंतर अमेरिका आणि युरोपीय देशांमध्ये चीनविषयी विश्वासार्हतेचा प्रश्न निर्माण झाला. त्यामुळे चीनवर किती विश्वास ठेवायचा ?, किती अवलंबून रहायचे ?, याविषयी जग फेरविचार करू लागले आहे. अशा स्थितीत गेलेली पत पुन्हा मिळवायची असेल आणि डॉलरला खर्‍या अर्थाने आव्हान द्यायचे असेल, तर युआनमधून होणारा व्यापारही वाढवावा लागणार आहे. त्यामुळे चीनने सोन्याची खरेदी वाढवल्याचे दिसत आहे.

५. तैवानवर आक्रमणाचा धोका

चीनला येणार्‍या काळामध्ये तैवानच्या एकीकरणाची प्रक्रिया पुढे न्यायची आहे. ‘यासाठी प्रसंगी लष्करी बळाचा वापर करण्यासही आपण मागे-पुढे पहाणार नाही’, हे शी जिनपिंग यांनी या वर्षाच्या प्रारंभी देशाला उद्देशून केलेल्या भाषणामध्ये स्पष्ट केले आहे. यामध्ये ‘कोणत्याही देशाने हस्तक्षेप केल्यास त्याची गय केली जाणार नाही’, हेही चीनने बजावले आहे. तथापि चीनला एक महत्त्वाची भीती आहे, ती म्हणजे युक्रेन युद्धानंतर अमेरिकेने रशियावर ५ सहस्रांहून अधिक आर्थिक निर्बंध घातले, तैवानवर आक्रमण केल्यास तशाच प्रकारे चीनविरुद्धही असे निर्बंध घातले जाऊ शकतात. त्या काळासाठीची पूर्वसिद्धता म्हणून चीन सोन्याची खरेदी वाढवत आहे. सबब या विक्रमी सोने खरेदीच्या मागे तैवानसंदर्भात आक्रमक पावले टाकण्याची रणनीती हेही एक कारण असण्याची शक्यता नाकारता येणार नाही.

सामान्यांचा ओढा सोन्याकडे

आशिया खंडात सोने आयातीत प्रथम क्रमांकावर असणार्‍या भारताला मागे टाकत चीन आता सोन्याचा सर्वांत मोठा आयातदार बनला आहे. खरे तर चीन हा सोन्याचा मोठ्या प्रमाणात उत्पादकही आहे. असे असूनही चीनने सोन्याची आयात वाढवलेली आहे. चिनी लोकांची गुंतवणूकही प्रामुख्याने सोन्यामध्ये वाढलेली आहे. चिनी नागरिकांसमोर गुंतवणुकीचे पर्याय मर्यादित आहेत. आजवर त्यांची गुंतवणूक ही प्रामुख्याने ‘रिअल इस्टेट’ (बांधकाम क्षेत्र) क्षेत्रामध्ये होती. त्यांना परदेशांमध्ये गुंतवणूक करण्यासाठी अनेक निर्बंध आहेत. चिनी नागरिक परदेशात किती रकमेपर्यंत गुंतवणूक करू शकतात, यावर चीनच्या सरकारचे नियंत्रण आहे. त्यामुळे तेथील नागरिक ‘रिअल इस्टेट’ क्षेत्रामध्ये प्रामुख्याने मोठ्या प्रमाणात पैसे गुंतवत असत. कोरोना महामारीनंतर चीनमधील बांधकाम उद्योग कोसळला आहे. याचाही परिणाम चिनी लोकांच्या सोन्याच्या गुंतवणुकीवर झालेला दिसत आहे.

(साभार : डॉ. शैलेंद्र देवळाणकर यांचे फेसबुक आणि दैनिक ‘सरकारनामा’)