स्वातंत्र्यवीर सावरकर, मनुस्मृति आणि भारतीय राज्यघटना वेदांच्या खालोखाल हिंदु राष्ट्राचा अत्यंत पूज्य आणि प्राचीन काळापासून आधारस्तंभ असलेला ग्रंथ म्हणजे मनुस्मृति !

‘वेदांच्या खालोखाल आपल्या हिंदु राष्ट्राचा अत्यंत पूज्य आणि आपल्या संस्कृतीचा, आचारांचा आणि व्यवहाराचा प्राचीन काळापासून आधारस्तंभ होऊन बसलेला असा जर कुणाचा ग्रंथ असेल, तर तो मनुस्मृति हाच होय. आपल्या राष्ट्राच्या ऐहिक आणि पारलौकिक जीवनयात्रेचे नियमन शतकानुशतके हा ग्रंथच मुख्यतः करत आलेला आहे. आजही कोट्यवधी हिंदू ज्या निर्बंधान्वये (कायद्याने) आपले जीवन आणि व्यवहार घालवत अन् चालवत आहेत ते निर्बंध (कायदे) तत्त्वतः तरी मनुस्मृतीवरच आधारलेले आहेत. मनुस्मृति हीच आजही तत्त्वतः हिंदु निर्बंध (हिंदु लॉ) आहे.’

स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांनी वरील वाक्य ‘प्राचीन आणि अर्वाचीन महिला’, या लेखात प्रारंभीला लिहिले, हे खरे आहे; पण हे त्यांचे मत नव्हे; कारण या वाक्याला जोडून पुढे सावरकर म्हणतात की, ‘असा आपला हिंदु निर्बंधशास्त्राचा सुप्रतिष्ठित संकेत आहे. स्मृतिकार बृहस्पतीही असेच म्हणतात. (‘समग्र सावरकर वाङ्मय [ससावा]’, खंड ४, संपादक : शं.रा. दाते, समग्र सावरकर वाङ्मय प्रकाशन समिती, महाराष्ट्र प्रांतिक हिंदु सभा प्रकाशन) २३ डिसेंबरला प्रसिद्ध झालेल्या लेखात आपण ‘स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचे मनुस्मृतीविषयीचे विचार आणि हिंदु महासभेने सिद्ध केलेली ‘स्वतंत्र भारताची राज्यघटना’, यांविषयी वाचले. आज या लेखाचा अंतिम भाग प्रसिद्ध करत आहोत.

लेखाचा भाग १ पाहण्यासाठी पुढील लिंकवर क्लिक करा : https://sanatanprabhat.org/marathi/866033.html

४. स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांचे संसदीय लोकशाहीतील महत्त्वाच्या सूत्रांवरील विचार

संसदीय लोकशाहीमध्ये ‘एक मनुष्य एक मत, निवडणूक व्यवस्थेवर विश्वास, सर्वांना समान अधिकार, विरोधी मतांचा आदर, महिलांच्या अधिकारांचे रक्षण, अस्पृश्यता निर्मूलन, धार्मिक अल्पसंख्यांक, प्रजासत्ताक लोकशाही, मानवता’, या आणि अशा अन्य काही गोष्टी महत्त्वाच्या असतात. याविषयी सावरकर यांचे काय विचार होते, ते थोडक्यात जाणून घेऊ.

अ. एक मनुष्य एक मत : कोणतीही जात किंवा पंथ, वंश किंवा धर्म विचारात न घेता ‘एक मनुष्य एक मत’, असा सर्वसामान्य नियम होऊ द्या, अशा स्वरूपाचे हिंदी राज्य जर दृष्टीपुढे धरावयाचे असेल, तर हिंदु संघटनवादी स्वत: हिंदु संघटनाच्याच हितार्थ त्या राज्याला अंत:करणपूर्वक पाहिल्याने आपली निष्ठा अर्पितील, मी स्वत: आणि मजप्रमाणेच सहस्रो हिंदु महासभावाले यांनी आपल्या राजकीय चरिताच्या प्रारंभापासून अशा हिंदी राज्याचा आदर्श आमचे राजकीय साध्य म्हणून सतत दृष्टीपुढे ठेवलेला आहे आणि आमच्या जीविताच्या अंतापर्यंत त्याच्या परिपूर्तीकरताच संघर्ष करणे आम्ही चालूच ठेवणार.

(संदर्भ : ‘समग्र सावरकर वाङ्मय’, खंड ६)

आ. निवडणूक व्यवस्थेवर विश्वास : वर्ष १९५२ च्या ‘अभिनव भारत’च्या सांगता समारंभात सावरकर म्हणतात, ‘स्वराज्य प्रस्थापनेनंतर कितीही तीव्र मतभेद असले, तरी ते आपले सारे मतभेद मतपेटीतच सामावले पाहिजेत… राज्य काँग्रेसचे नाही, राज्य आपणा सर्वांचे आहे. कारभार तेवढा आजच्यापुरता काँग्रेसचा.’ सावरकर पुढे म्हणतात, ‘आता आपले साध्य स्वातंत्र्यरक्षण हे आहे, राष्ट्रसंवर्धन हे आहे. आता निर्बंधतुच्छता नव्हे, तर निर्बंधशीलता; विध्वंसक नव्हे, तर विधायक प्रवृत्ती हा राष्ट्रधर्म आहे.’

(संदर्भ : ‘समग्र सावरकर वाङ्मय’, खंड ८)

इ. सर्वांना समान अधिकार : अजमेर येथे २० मे १९३८ ला भाषण करतांना सावरकर म्हणाले, ‘हिंदुस्थानात जितके लोक रहात आहेत, त्या सर्वांना समसमान अधिकार मिळावेत, असे हिंदु महासभेचे म्हणणे आहे. हिंदूंना अधिकाधिक अधिकार असावेत, असे हिंदु महासभा कधीही म्हणत नाही. (संदर्भ : ‘समग्र सावरकर वाङ्मय’, खंड ४) आम्ही हिंदू या देशात यद्यपि प्रचंड बहुसंख्येने आहोत; तथापि हिंदु जगतासाठी म्हणून आम्ही कोणतेही विशेषाधिकार मागत नाही. (संदर्भ : ‘सावरकर वि. दा., हिंदु राष्ट्र दर्शन’) हिंदू बहुसंख्य आहेत; म्हणून त्यांना कोणतेही विशेषाधिकार सावरकर मागत नव्हते. सावरकर बहुसंख्यांकांना जे अधिकार मागत होते, तेच अल्पसंख्यांकांना देत होते, कुणालाही संख्याबळानुसार विशेषाधिकार देत नव्हते आणि काढूनही घेत नव्हते. येथे आपल्याला खरे समतावादी सावरकर दिसून येतात.’

ई. विरोधी मतांचा आदर : १९ फेब्रुवारी १९१५ ला गोपाळ कृष्ण गोखले यांचे निधन झाले, तेव्हा सावरकर अंदमानात होते. ही बातमी सावरकर यांना सांगायला आलेला बंदीपाल बारी त्यांना म्हणाला, ‘मि. सावरकर, तुम्हाला नेहमी बातमी हवी असते, नाही ? ही घ्या बातमी. गोखले वारले आहेत !’ त्या बातमीने सावरकर यांना धक्का बसला. त्यांनी दु:खोद्गार काढले. तेव्हा बारी त्यांना म्हणाला, ‘ते तर तुमच्याविरुद्ध होते ना ?’ सावरकर म्हणाले, ‘छे ! छे ! मी तर त्यांच्याच कॉलेजात (महाविद्यालयात) शिक्षण घेतले होते. मतभेद असतील, विरोध नव्हे. असे म्हणून सावरकर यांनी गोखल्यांच्या देशभक्तीचा नि देशसेवेचा गौरव करून त्यांच्यासारख्या महान अर्थनीतीज्ञाची भारताला नितांत आवश्यकता आहे’, असे प्रशंसोद्गार काढले होते.

उ. महिलांच्या अधिकारांचे रक्षण : वयाच्या १९ व्या वर्षी सावरकर यांनी ‘बालविधवा दु:स्थिती कथन’ ही कविता लिहिली होती. ‘साठीच्या विधुरांना पुन्हा विवाह करण्याचा अधिकार आहे; पण तोच न्याय विधवांना वा बालविधवांना नाही. पुरुष केव्हाही दुसरे लग्न करू शकतो, निपुत्रिक असला, तरी दुसरे मूल दत्तक घेऊ शकतो; पण विधवांना यातील कुठलाच अधिकार नाही’, हा विरोधाभास सावरकर यांनी या कवितेत मांडला आहे. ‘महिलांना त्यांचे न्याय्य अधिकार का मिळत नाहीत ?’, याविषयी तरुण वयापासून सावरकर यांनी आपल्या साहित्यातून आवाज उठवला आहे. त्यांच्या साहित्यातील स्त्री पात्रेही अबला नव्हे, सबला असल्याचे ठळकपणे दिसून येते. सावरकर एक प्रकारे महिला सबलीकरणाचे पुरस्कर्तेच होते, हे यातून दिसून येते.

ऊ. अस्पृश्यतानिर्मूलन : ‘अस्पृश्यता नष्ट केली जात आहे. कोणत्याही प्रकारे ती आचारली जाता कामा नये. अस्पृश्यताजन्य अशी कुणाचीही हीनता कुणावरही लादणे, हा निर्बंधानुसार एक दंडनीय अपराध समजला जाईल.’ (संदर्भ : ‘भारतीय राज्यघटना’ प्रकरण १७) जेव्हा अस्पृश्यता पाळणे, या निर्बंधान्वये गुन्हा ठरवण्यात आला, तेव्हा सावरकर यांनी त्याचे वर्णन ‘सुवर्णदिन’ असे केले, तसेच त्यावर ‘जन्मजात अस्पृश्यतेचा मृत्यूलेख (पूर्वार्ध आणि उत्तरार्ध)’, असे दोन लेख लिहिले. त्यात ते म्हणतात, ‘ही घोषणा ज्या दिवशी आपल्या भारतीय राज्यघटना समितीने एकमुखाने संमत केली, तो दिवस सुवर्णदिन समजला गेला पाहिजे. अशोक स्तंभासारख्या एखाद्या चिरंतन स्तंभावर कोरून ठेवण्याइतक्या महत्त्वाची आहे ही महोदार घोषणा. गेली कित्येक शतके ज्या शतावधी साधूसंतांनी, समाजसुधारकांनी नि राजकारण धुरंधरांनी ही जन्मजात अस्पृश्यतेची बेडी तोडून टाकण्यासाठी आटोकाट प्रयत्न केले, त्यांच्या त्या सार्‍या प्रयत्नांची ही घोषणा ज्या दिवशी केली गेली, त्या दिवशी साफल्य झाले. आता ही अस्पृश्यता पाळणे, हे नुसते एक निंदनीय पाप राहिलेले नसून तो एक दंडनीय अपराध (गुन्हा) ठरलेला आहे.’

ए. धार्मिक अल्पसंख्यांक : सावरकर म्हणतात, ‘हिंदु संघटनवादी पक्षाच्या ध्येयधोरणानुसार सर्व नागरिकांना समान अधिकार नि कर्तव्ये रहातील. मग त्यांची जात, पंथ, वंश वा धर्म कोणतेही असोत; मात्र त्यांनी या हिंदुस्थानच्या राज्याशी पूर्णपणे एकनिष्ठ आणि कृतज्ञ रहाण्याची प्रतिज्ञा केली पाहिजे. भाषण, विचार, धर्म नि संघ इत्यादी संबंधीचे स्वातंत्र्याचे मूलभूत अधिकार सर्व नागरिकांना सारखेच उपभोगता येतील. हिंदुस्थानची भावी राज्यघटना या व्यापक तत्त्वांवर आधारण्यात येईल. सामान्य हिंदी राष्ट्राच्या वाढीशी हिंदु राष्ट्राची कल्पना कोणत्याही प्रकारे विसंगत नाही; कारण या हिंदी राष्ट्रात सर्व पंथ, उपपंथ, वंश, जाती, धर्म नि संप्रदाय, हिंदु, मुसलमान, अँग्लो इंडियन, ख्रिस्ती इत्यादी सर्वांना एका राजकीय घटनेत, समानतेने नि सलगपणे एकत्रित करता येईल, अशा प्रकारचे संयुक्त हिंदुस्थानी राज्य हे हिंदी राष्ट्र होय.’ (संदर्भ : ‘समग्र सावरकर वाङ्मय’, खंड ६)

ऐ. प्रजासत्ताक लोकशाही : वर्ष १९६५ ला ‘ऑर्गनायझर’ साप्ताहिकाच्या दिवाळी अंकाला, म्हणजे मृत्यूच्या काही मास आधी दिलेल्या मुलाखतीत सावरकर म्हणतात, ‘My India would be a democratic state in which people belonging to different religions, sects or races would be treated with perfect equality. None would be allowed to dominate others. None would be deprived of his just and equal rights of free citizenship, so long as everyone discharged the common obligations which he owed to the State as a whole.’ (सारांश : भारत हे एक लोकशाही राज्य असेल, ज्यामध्ये विविध धर्म, पंथ किंवा वंशाच्या लोकांना परिपूर्ण समानतेची वागणूक दिली जाईल. कुणालाही इतरांवर वर्चस्व गाजवण्याची अनुमती दिली जाणार नाही. जोपर्यंत प्रत्येकाने संपूर्ण राज्याला दिलेले समान उत्तरदायित्व पार पाडले जाते, तोपर्यंत कुणीही मुक्त नागरिकत्वाच्या त्याच्या न्याय्य आणि समान हक्कांपासून वंचित रहाणार नाही.) आयुष्याच्या शेवटपर्यंत सावरकर यांचा लोकशाही, मानवता, समानता आणि विश्वबंधुत्व यांवरील विश्वास अढळ होता.

ओ. मानवता : ‘ऐक भविष्याला’, या कवितेत सावरकरच म्हणतात, ‘होऊनिया मुक्त स्वत:, करील मुक्त ती जगता, ममतेच्या समतेच्या सृजनरक्षणाला’, म्हणजे स्वत: मुक्त होऊन जगताला मुक्त करण्याचे मानवतेच्या स्वातंत्र्याचे सावरकर यांचे स्वप्न होते. संसदीय लोकशाही शेवटी मानवतेकडे घेऊन जाणारे साधन आहे. अंतिम साध्य मानवता हेच आहे; पण भव्य कल्पना आणि कविमनाचे सावरकर हे वास्तववादी होते. त्यामुळे मानवतेचे स्वप्न साध्य करण्यासाठी राष्ट्रवादाची पायरी चढून जाणे अपरिहार्य आहे, हे त्यांनी ओळखले होते. ‘मानवजातीचे ऐक्य साधण्याचा पक्ष मांडण्यापूर्वी एक राष्ट्रीय किंवा सामाजिक संघ टिकून रहाण्यास आपण सर्वसमर्थ आहोत, हे तुम्ही आधी सिद्ध करून दाखवले पाहिजे.’ (संदर्भ : ‘समग्र सावरकर वाङ्मय’, खंड ६) सावरकर यांचा राष्ट्रवाद हा संसदीय लोकशाही-समर्थक आणि मानवतावादाशी सुसंगत अन् अविरोधी आहे.

सावरकर यांनी जागतिक शासननिर्मिती, मानवता हा एकच धर्म, पृथ्वी हे एकच राष्ट्र हे सर्व राजकारणाचे आणि समाजकारणाचे अंतिम ध्येय सांगितले होते. लोकशाही, समता, मानवतावाद, बुद्धीप्रामाण्यता, विज्ञाननिष्ठा, उपयुक्ततावाद आणि व्यवहार्यता ही सावरकर यांची मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत. सावरकर यांच्या विचारांचा हाच गाभा होता. सावरकर यांची संसदीय लोकशाही ज्या उदात्त तत्त्वांवर आधारलेली आहे, त्या तत्त्वांचाच कृतीशील पुरस्कार केला. त्यामुळे सावरकर यांचे विचार आजही संसदीय लोकशाहीसाठी आणि मानवतेसाठी अत्यावश्यक आहेत.

– श्री. अक्षय जोग, सावरकर अभ्यासक, पुणे. (१७.१२.२०२४)