सप्तर्षींच्या आज्ञेनुसार श्रीचित्‌‌शक्ति (सौ.) अंजली मुकुल गाडगीळ यांची चालू असलेली अष्टविनायक यात्रा !

अष्टविनायकांना प्रार्थना !

स्वस्ति श्रीगणनायको गजमुखो मोरेश्वरः सिद्धिदः
बल्लाळस्तु विनायकस्तथ मढे चिन्तामणिस्थेवरे ।
लेण्याद्रौ गिरिजात्मजः सुवरदो विघ्नेश्वरश्चोझरे
ग्रामे रांजणसंस्थितो गणपतिः कुर्यात् सदा मङ्गलम् ।।

अर्थ : गणांचा स्वामी असलेल्या श्री गजाननाचे, तसेच मोरगावचा मोरेश्वर, सिद्धटेक येथील (सर्व सिद्धी देणारा) सिद्धेश्वर यांचे जो स्मरण करतो, त्याचे कल्याण होवो. पाली येथे ‘बल्लाळेश्वर’ या नावाने रहाणारा, महाड येथील वरदविनायक, थेऊर येथील चिंतामणी, लेण्याद्रिचा गिरिजात्मज, उत्तम वर देणारा ओझरचा विघ्नेश्वर, रांजणगावचा महागणपति सर्वांवर सदैव कृपा करो !

रांजणगाव येथील ‘महागणपति’ मंदिर आणि महागणपतीच्या स्थापनेचा इतिहास !

१. मंदिर आणि मंदिरातील श्री गणेशमूर्ती !

पुणे जिल्ह्यातील रांजणगाव येथील ‘महागणपति’ हा अष्टविनायकांपैकी एक आहे. अष्टविनायकांतील ‘चौथा गणपति’ म्हणून हा ओळखला जातो. येथील मंदिर पूर्वाभिमुख आहे. इंदूरचे सरदार किबे यांनी येथील मंदिराचा सभामंडप बांधला असून श्रीमंत माधवराव पेशवे यांनी गाभारा बांधला आहे. ‘दक्षिणायन आणि उत्तरायण यांच्या मध्य काळात सूर्याचे किरण मूर्तीवर पडतील’, अशा प्रकारे या मंदिराची वैशिष्ट्यपूर्ण रचना केली आहे. येथील मूळ मूर्तीला ‘महोत्कट’ असे नाव आहे.

सभामंडपातून आत गेल्यावर गाभार्‍यात गणेशाची डाव्या सोंडेची आसन घातलेली रेखीव मूर्ती आहे. मूर्तीचे कपाळ रुंद आहे. मूर्ती अत्यंत मोहक असून तिच्या दोन्ही बाजूंना ऋद्धिसिद्धि उभ्या आहेत. दारापाशी जय आणि विजय हे दोघे रक्षक आहेत. ‘हा गणपति नवसाला अगदी निश्चितच पावतो’, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे.

२. श्री गणेशाचे स्मरण करून भगवान शंकराने युद्धात त्रिपुरासुराचा केलेला वध आणि ‘मणीपूर’ या गावी केलेली महागणपतीची स्थापना !

त्रिपुरासुराने उपासना करून गणपतीला प्रसन्न करून घेतले आणि ‘भगवान शंकराविना इतर कुणी आपला वध करू शकणार नाही’, असा वर मिळवला. या वरामुळे त्रिपुरासूर उन्मत्त झाला. त्याचे दोन सेनापती ‘भीमकाय’ आणि ‘वज्रदंत’ यांनी भूलोकी सर्वांना त्रास देण्यास आरंभ केला. त्यामुळे त्रिपुरासुर आणि भगवान शंकर यांच्यात तुंबळ युद्ध झाले. शंकराने ‘प्रणम्य शिरसा देवम् ।’ म्हणजे ‘या (विनायक) देवतेला विनम्रपणे वंदन करून’ या श्लोकाचे स्मरण करून एका बाणात त्रिपुरासुराचा वध केला. कार्तिक शुक्ल पौर्णिमेला ही घटना घडली; म्हणून या दिवसाला ‘त्रिपुरी पौर्णिमा’ म्हणतात. शंकराने गणेशाचे जेथे स्मरण केले, ते मणीपूर गाव होय. तिथे शंकराने महागणपतीची स्थापना केली. या महागणपतीला मोती आणि पोवळे (मणी) अतिशय प्रिय आहेत; म्हणूनच या नगरीस ‘मणीपूर’ हे नाव पडले. आज तेच गाव ‘रांजणगाव’ म्हणून ओळखले जाते.

रांजणगाव येथे भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीला (गणेशचतुर्थीला) मोठ्या प्रमाणावर गणेशोत्सव साजरा केला जातो.