व्यक्तीची प्रकृती आणि शारीरिक स्थिती यांनुसार योग्य कुशीवर झोपल्यामुळे आध्यात्मिकदृष्ट्या लाभ होऊन लवकर अन् शांत झोप लागणे !

‘व्यक्तीच्या डाव्या बाजूला चंद्रनाडी, उजव्या बाजूला सूर्यनाडी आणि मध्यभागी सुषुम्नानाडी असते. सूर्यनाडी चालू असल्यावर उजवा हात आणि उजवा पाय यांची हालचाल अधिक प्रमाणात होते. याच्या बरोबर विरुद्ध परिणाम झोपल्यावर होतो. जेव्हा आपण डाव्या कुशीवर झोपतो, तेव्हा आपली चंद्रनाडी बंद होऊन सूर्यनाडी चालू होते. जेव्हा आपण उजव्या कुशीवर झोपतो, तेव्हा आपली सूर्यनाडी बंद होऊन चंद्रनाडी चालू होते.

‘स्वरोदय शास्त्रा’नुसार चंद्रनाडीमध्ये अवरोध निर्माण केल्यास सूर्यनाडी जागृत होते आणि सूर्यनाडीमध्ये अवरोध निर्माण केल्यास चंद्रनाडी जागृत होते. याचाच प्रत्यय उजव्या कुशीवर झोपल्यावर डावीकडील चंद्रनाडी कार्यरत होणे आणि डाव्या कुशीवर झोपल्यावर उजवीकडील सूर्यनाडी कार्यरत होणे, यांमध्ये दिसून येतो. एखाद्या कुशीवर झोपल्यावर जसा परिणाम साध्य होतो, तसा परिणाम एखाद्या कानात कापसाचा बोळा घातल्यावरही होतो. उजव्या कानात कापसाचा बोळा ठेवल्यास चंद्रनाडी कार्यरत होते आणि डाव्या कानात कापसाचा बोळा ठेवल्यास सूर्यनाडी कार्यरत होते. व्यवहारात आपण बघतो की, स्त्रिया डाव्या नाकपुडीत नथ घालतात, तसेच कमरेला डाव्या बाजूला छल्ला लावतात. याचे कारण सूर्यनाडी कार्यरत करणे, हाच आहे. तसेच धार्मिक विधीमध्ये धोतर-उपरणे घातल्यास उपरणे डाव्या खांद्यावर घेतात. यामुळेही कार्यासाठी सूर्यनाडी कार्यरत रहाते. समर्थ रामदासस्वामी कुबडी वापरायचे आणि बसल्यावर कुबडी भूमीवर उभी करून तिच्यावर आपला डावा हात टेकवायचे.’

– (सद्गुरु) डॉ. मुकुल गाडगीळ, पीएच्.डी, महर्षि अध्यात्म विश्वविद्यालय, गोवा.

१. व्यक्तीच्या प्रकृतीनुसार तिने झोपण्याच्या योग्य पद्धती

१ अ. वात प्रकृती असल्यास पाठीवर झोपणे : ‘वात प्रकृतीच्या व्यक्तीने अधिक काळ पाठीवर झोपावे. त्यामुळे त्याची सुषुम्नानाडी चालू होऊन देहात चैतन्य पसरून वायुरूपी वात न्यून होईल. जर पाठीवर झोपून लाभ होत नसेल, तर डाव्या किंवा उजव्या कुशीवर झोपून पहावे. सूर्यनाडीमुळे उष्ण स्पंदने, चंद्रनाडीमुळे शीतल स्पंदने आणि सुषुम्नानाडीमुळे आल्हाददायक स्पंदने देहात पसरून देहात झालेला वातप्रकोप शांत होतो. त्यामुळे लवकर आणि शांत झोप लागते. ज्या बाजूला झोपल्यावर वात न्यून होतो, त्याचा अभ्यास करून त्या कुशीवर अधिकाधिक वेळ झोपावे किंवा आलटून पालटून प्रयोग करावा.

१ आ. पित्त प्रकृती असल्यास उजव्या कुशीवर झोपणे : पित्त प्रकृती असल्यास उजव्या कुशीवर झोपावे. त्यामुळे सूर्यनाडी बंद होऊन चंद्रनाडी चालू होते आणि संपूर्ण देहात शीतलता पसरते. त्यामुळे पित्त वाढल्यामुळे देहात निर्माण झालेली उष्णता न्यून होते आणि लवकर अन् शांत झोप लागते.

१ इ. कफ प्रकृती असल्यास डाव्या कुशीवर झोपणे : कफ प्रकृती असल्यास डाव्या कुशीवर झोपावे. त्यामुळे चंद्रनाडी बंद होऊन सूर्यनाडी चालू होते आणि देहात सर्वत्र उष्णता पसरते. त्यामुळे कफ वाढल्यामुळे देहात निर्माण झालेला थंडावा न्यून होतो आणि लवकर अन् शांत झोप लागते.

२. विविध प्रकारचे शारीरिक त्रास होत असतांना झोपण्याच्या पद्धती

२ अ. अपचनाचा त्रास होणे : अन्न पचत नसेल, तर जेवल्यावर डाव्या कुशीवर थोडा वेळ झोपावे. डाव्या बाजूला जठराचा भाग अधिक असल्यामुळे, डाव्या कुशीवर झोपल्यामुळे जठराला रक्तपुरवठा चांगल्या प्रकारे होऊन अन्नपचन होण्यास साहाय्य मिळते. त्याचप्रमाणे डाव्या बाजूला झोपल्यामुळे चंद्रनाडी बंद होऊन सूर्यनाडी चालू होते आणि जठराग्नी चांगला प्रज्वलित होतो. त्यामुळे अन्नपचन चांगल्या प्रकारे होते आणि लवकर अन् शांत झोप लागते.

२ आ. दम्याचा त्रास होणे : दम्याचा त्रास होत असेल, तर डाव्या कुशीवर झोपावे. त्यामुळे चंद्रनाडी बंद होऊन सूर्यनाडी चालू होते आणि देहातील उष्णता वाढून श्वसनमार्गातील कफाचे कण वितळून दम्याचा त्रास न्यून होतो. त्यामुळे शांत झोप लागते.

३. विविध प्रकारचे त्रास होत असतांना विशिष्ट कुशीवर झोपणे आणि विशिष्ट प्रकारची मुद्रा करणे आध्यात्मिकदृष्ट्या लाभदायक असणे

– कु. मधुरा भोसले (सूक्ष्मातून मिळालेले ज्ञान), सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (२१.११.२०२१)

सूक्ष्म : व्यक्तीचे स्थूल म्हणजे प्रत्यक्ष दिसणारे अवयव नाक, कान, डोळे, जीभ आणि त्वचा ही पंचज्ञानेंद्रिये आहेत. ही पंचज्ञानेंद्रिये, मन आणि बुद्धी यांच्या पलीकडील म्हणजे  ‘सूक्ष्म’. साधनेत प्रगती केेलेल्या काही व्यक्तींना या ‘सूक्ष्म’ संवेदना जाणवतात. या ‘सूक्ष्मा’च्या ज्ञानाविषयी विविध धर्मग्रंथांत उल्लेख आहेत.