Ganesh : श्री गणेशाची प्रमुख १२ नावे, त्‍यांचा अर्थ आणि उपासना

(Ganesh, Ganpati)

१. गणपतीची प्रमुख १२ नावे आणि त्‍यांचा अर्थ

‘गणपतीच्‍या प्रमुख १२ नावांचा समावेश असलेला एक श्‍लोक येथे दिला आहे.

सुमुखश्‍चैकदन्‍तश्‍च कपिलो गजकर्णकः ।
लम्‍बोदरश्‍च विकटो विघ्‍ननाशो गणाधिपः ॥

धूम्रकेतुर्गणाध्‍यक्षो भालचन्‍द्रो गजाननः ।
द्वादशैतानि नामानि यः पठेच्‍छृणुयादपि ॥

विद्यारम्‍भे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा ।
सङ्ग्रामे सङ्‌कटेचैव विघ्‍नस्‍तस्‍य न जायते ॥

अर्थ : सुमुख (सुंदर मुख असलेला), एकदंत (एक दात असलेला), कपिल (फिकट करडा रंग असलेला), गजकर्णक (हत्तीप्रमाणे कान असलेला), लंबोदर (विशाल पोट असलेला), विकट (दुष्‍ट प्रवृत्तींच्‍या नाशासाठी़ विक्राळ रूप धारण केलेला), विघ्‍ननाश (संकटांचा नाश करणारा), गणाधिप (गणांचा नायक), धूम्रकेतु (धुरकट रंगाचा), गणाध्‍यक्ष (गणांचा प्रमुख), भालचंद्र (मस्‍तकावर चंद्र धारण करणारा) आणि गजानन (हत्तीप्रमाणे तोंड असलेला) अशा या गणपतीच्‍या १२ नावांचे विवाहाच्‍या वेळी, विद्याभ्‍यासाला आरंभ करतांना, (घरात) प्रवेश करतांना अथवा (घरातून) बाहेर पडतांना, युद्धावर जातांना किंवा संकटकाळी जो पठण किंवा ही नावे श्रवण करील, त्‍याच्‍या कार्यात विघ्‍ने येणार नाहीत.

या श्‍लोकातून श्री गणपतीचे व्‍यक्‍तीरूपक स्‍पष्‍ट होते, ते येथे दिले आहे.

अ. सुमुख : यातून त्‍याचे मुख सुंदर असून ते इंद्रियांमध्‍ये मुख्‍य आहे.

आ. एकदंत : एकात्‍मता (एकपणा) दाखवणारा आणि दुजा भाव न ठेवणारा असा.

इ. कपिल : कपि अर्थात वानररूप. चंचल मनाला नियंत्रण करणारा.

ई. गजकर्ण : गुपित गोष्‍टीही समजून घेणारा.

उ. लंबोदर : आपल्‍या उदरात सर्वांना सामावून घेणारा.

ऊ. विकट : शक्‍ती, बुद्धी आणि गुण यांनी प्रचंड असणारा, तसेच त्‍याच्‍यापुढे सर्वच जण नतमस्‍तक होतात असा.

ए. विघ्‍नविनाशक : भक्‍तांच्‍या संकटांचा नाश करणारा.

ऐ. गणाधिप : योग्‍य नायक. नेतृत्‍व करणारा.

ओ. धुम्रकेतू : सर्व धूसर भ्रम, कल्‍पना आणि संशय नष्‍ट करणारा.

औ. गणाध्‍यक्ष : सर्व इंद्रियांचा आणि देवांचा प्रमुख असणारा.

क. भालचंद्र : मस्‍तकावर चंद्र धारण करणारा, म्‍हणजेच ज्‍याचे मस्‍तक शांत आणि थंड आहे असा.

ख. गजानन : ज्‍याचे मस्‍तक हत्तीचे आहे, म्‍हणजेच हत्तीसारखा शांत, सूक्ष्म आणि दूरदृष्‍टी असणारा.

२. गणेश उपासना कशी करावी ?

गणेश उपासना विविध प्रकाराने केली जाते. साधकांची उपासना जसजशी वाढत जाईल, तसतशी त्‍याला प्रचिती येऊ लागते आणि पुढच्‍या पुढच्‍या अनुभूती येतात.

संकटनाशासाठी कुणी श्री गणेशोपासनेची कास धरतो, कुणी मनोकामना पूर्तीसाठी, तर काही मनःशांतीसाठी किंवा विशिष्‍ट हेतू किंवा इप्‍सित साध्‍य करण्‍यासाठी गणेशाची साधना करतात; मात्र साधकामध्‍ये चिकाटी, संयम, श्रद्धा आणि निष्‍ठा या गुणांची आवश्‍यकता असते.

२ अ. श्री गणेशासंबंधी काही उपासना :

अ. सलग २१ दिवस गणपति मंदिरात जाऊन मनोभावे श्री गणरायाचे श्रद्धा आणि भक्‍तीपूर्वक दर्शन घेणे.

आ. नियमित गणपति मंदिरात जाऊन श्री गणपतीला २१ प्रदक्षिणा घालणे.

इ. नियमित ‘श्री गणेश अथर्वशीर्षाची’ २१ आवर्तने करणे. आवर्तने करतांनाच श्री गणेशमूर्तीवर सोवळ्‍याने अभिषेक करणे.

ई. श्री गणेशाला दूर्वा अर्पण केल्‍याविना अन्‍न ग्रहण न करणे.

उ. नियमित नारदकृत ‘संकष्‍टनाशन स्‍तोत्राचा’ पाठ करणे

ऊ. ‘गणेश गीता’ याचा नियमित एक पाठ करणे

ए. नियमित पार्थिव गणेशाची पूजा करणे

ऐ. २१, ४८ आणि १२१ दिवस गजाननाचा विशिष्‍ट जप करणे. श्री गणेशाचा जप केल्‍याने ग्रहपीडा किंवा ग्रहदोष दूर होतो.

ओ. ‘ॐ श्रीं ह्रीं क्‍लीं ग्‍लौं गं गणपतये वर वरद सर्वजनं मे वशमानय स्‍वाहा ।’, हा संकटनिवारण मंत्र म्‍हणावा.

औ. मांदार वृक्षाची २१ वर्षे पूजा केल्‍यास मांदार वृक्षात आपोेआपच श्री गणेशाची मूर्ती प्रकटते.

क. संकट निवारणार्थ ४२ मंगळवारांचे व्रत करावे. दिवसभर उपवास करावा. श्री गणेशाला तांबूस फळ, गूळ, तांबडे फूल, तांब्‍याचे पैसे, मसुराची डाळ, तांबडी सुपारी आणि नारळ इत्‍यादी वस्‍तू वहाव्‍यात. गोडाचा शिरा खाऊन उपवास सोडावा. इतर काहीही खाऊ नये. ४२ मंगळवार पूर्ण झाल्‍यावर ‘सत्‍यविनायक’ करावा.’

(साभार : मासिक ‘हरि-विजय’, दीपोत्‍सव २००८)