कुटुंबियांचीही साधनेत अद्वितीय प्रगती करवून घेणारे एकमेवाद्वितीय प.पू. बाळाजी (दादा) आठवले ! (परात्पर गुरु डॉ. आठवले यांचे वडील)

सर्वच वाचकांना स्वतःच्या पाल्यांवर संस्कार कसे करावेत ? हे कळण्यासाठी उपयुक्त असलेली लेखमालिका !

‘सनातन प्रभात’मध्ये संतांचा साधनाप्रवास, त्यांची शिकवण यांच्या संदर्भातील लेख नियमित प्रकाशित केले जातात. १९ सप्टेंबर २०२१ या दिवशी चालू झालेल्या या लेखमालिकेतून ‘सनातन प्रभात’चे संस्थापक-संपादक परात्पर गुरु डॉ. आठवले यांचे वडील प.पू. बाळाजी (प.पू. दादा) आठवले यांच्या संदर्भात लेख प्रकाशित करत आहोत.

१७ ऑक्टोबर २०२१ या दिवशी आपण प.पू. बाळाजी आठवले यांच्या लिखाणाच्या संदर्भातील वैशिष्ट्ये पाहिली. आज लेखमालिकेचा अंतिम भाग पाहूया.

(भाग ५)

चौथा भाग वाचण्यासाठी येथे क्लीक करा : https://sanatanprabhat.org/marathi/519514.html

५. प.पू. दादांचे राष्ट्राच्या संदर्भातील विचार

५ अ. लोकशाही

५ अ १. ‘व्यक्तीस्वातंत्र्यवाल्यांनो, याचे उत्तर द्या ! : लोकशाहीमध्ये राज्यशासनाने प्रसिद्ध केलेल्या प्रासंगिक आचारसंहितेला अनुसरून आपण वैयक्तिक स्वातंत्र्यावर निर्बंध घालतोच ना ? नागरिकाला स्वतःच्या प्रगतीची प्रेरणा देणारे स्वातंत्र्य आणि नियम यांच्या कार्यवाहीत कुठली मूलभूत विसंगती आहे का ?

५ अ २. निवडणुकांना महत्त्व देणार्‍यांनो, हे लक्षात घ्या ! : सहस्रो मूर्खांच्या मतापेक्षा एका विद्वान माणसाचे मत अधिक उपयुक्त असते.

५ आ. नागरिकांना देशाप्रती प्रेम आणि आदर वाटतो, तेव्हाच देश बलवान होतो ! : व्यक्ती आत्मकेंद्रित होते आणि तिला देशकल्याणाची काळजी वाटत नाही, तेव्हा समाज अन् देश यांचे मूल्य किंवा गुणवत्ता अल्प होते. स्वार्थ वाढल्यावर लोक आपापसात भांडू लागतात. लोक निःस्वार्थी झाले आणि त्यांच्यात देशाप्रती आत्यंतिक प्रेम निर्माण झाले, तर ते एक होतात अन् देश कणखर आणि बलवान होतो.

५ इ. प्रत्येकाने स्वार्थ सोडून समाज आणि देश यांप्रती आपले कर्तव्य पूर्ण करणे आवश्यक ! : आपल्या देशभक्तांच्या स्वार्थत्यागामुळे आज आपण स्वातंत्र्याची फळे चाखत आहोत. ‘आपल्या पिढीने दास्यत्वात अडकू नये’, असे वाटत असल्यास आपल्यातील प्रत्येकाने समाज आणि देश यांप्रती आपले कर्तव्य म्हणून काहीतरी निःस्वार्थीपणे केले पाहिजे. प्रत्येक जण भ्रष्टाचार करू लागला, लाच घेऊ लागला आणि स्वार्थापोटी समाजाला लुटू लागला, तर लवकरच समाजाची अधोगती होऊन तो नष्ट होईल.

५ ई. वडिलांनी मुलाला सैन्यात जाण्यास नकार देऊ नये, यासाठी त्यांच्या नकळत सैन्यात भरती होऊन त्याविषयी त्यांना पत्राने कळवणारा देशभक्त मुलगा ! : गोवा स्वातंत्र्यलढ्याच्या वेळी एका तरुण मुलाने स्वतःच्या वडिलांना पुढील पत्र लिहिले. ‘बाबा, गोवा तुम्हाला पुष्कळ आवडते आणि गोव्यावर तुमचे प्रेम आहे. त्या गोव्याच्या स्वातंत्र्यासाठी मी आज सैन्यात भरती होत आहे; मात्र मी हे तुमच्या नकळत करत आहे. माझ्याप्रती असलेल्या तुमच्या अगाध प्रेमाची मला जाणीव आहे. माझ्या पत्रामुळे तुमचे मन विषण्ण आणि दुःखी होईल; परंतु ‘दुसर्‍याच्या मुलाने देशाच्या स्वातंत्र्यासाठी प्राणांचे बलीदान करावे’, असा विचार प्रत्येक वडिलांनी केला, तर देश स्वतंत्र कसा होणार ?’

५ उ. सर्व मुले लढाईत मारली जाऊनही ‘देशाला अर्पण करण्यास मुलगा नाही’, याची खंत वाटणारी वीरमाता !

एका मातेचे पाचही पुत्र पाकिस्तान विरुद्धच्या लढाईत मृत्यूमुखी पडले. तिचे शेजारी आणि देशाचे नेते तिच्या सांत्वनासाठी आले. त्या वेळी रडत रडत ती त्यांना म्हणाली, ‘‘लढाईमध्ये माझ्या पाचही मुलांचा मृत्यू झाला, याचे मला दुःख वाटत नाही; मात्र देशासाठी आणखी एक मुलगा अर्पण करू शकत नाही, याचे मला दुःख आहे.’’ (खंड ३)

६. प.पू. दादांनी केलेल्या कविता

६ अ. ‘संतवाङ्मयात ईश्वर आणि अध्यात्म हाच केंद्रबिंदू असल्यामुळे ते काळाच्या प्रवाहात टिकून रहाते ! : ‘जे न देखे रवि, ते देखे कवी’ म्हणजे ‘जे (अंधकार) रवि (सूर्य) पाहू शकत नाही, ते (माणसाच्या मनातील अंधकार म्हणजे दुःख) कवी पाहू शकतो’, असे म्हटले आहे. कवी अंधकार पाहून आपल्या काव्याद्वारे तो दूर करण्याचा प्रयत्न करतो. अज्ञान हेच खर्‍या अर्थाने अंधकाराचे मूळ आहे आणि केवळ खर्‍या ज्ञानामुळेच (अध्यात्मामुळेच) तो दूर होऊ शकतो, हे संत कवी जाणतात. सर्वसाधारण कवी आणि संत कवी यांत हाच भेद आहे. आजवरचा इतिहास पाहिल्यास वाङ्मय तात्कालिक सुख देते, तर संतवाङ्मय हे चिरंतन सुख (आनंद) देते. संतवाङ्मय केवळ आशयघनच नव्हे, तर चैतन्यमय असल्याने इतर वाङ्मयापेक्षा त्यात कितीतरी अधिक पटींनी शक्ती असते. तसेच ईश्वर आणि अध्यात्म हाच त्याचा केंद्रबिंदू असल्यामुळे ते काळाच्या प्रवाहात टिकून रहाते.

६ आ. प.पू. दादांचे कवितांच्या माध्यमातून दिसून येणारे भाषाप्रभुत्व : भाषेची श्रीमंती मुख्यतः विचारधन आणि शब्दसंपत्ती यांवर अवलंबून असते. प.पू. दादांच्या विलक्षण प्रज्ञाशक्तीचे प्रतीक असलेल्या या काव्यरचना आहेत. यांवरून त्यांचे भाषाप्रभुत्वही दिसून येते. प.पू. दादांची अंतःस्फूर्ती जागृत होऊन त्यांनी ही काव्ये केली आहेत आणि त्यांचा अध्यात्म हाच केंद्रबिंदू आहे. या काव्यातील आरंभीची आणि / किंवा शेवटची अक्षरे यांवरून व्यक्तीचे नाव सिद्ध होते. प.पू. दादांच्या कवितांची भाषा अत्यंत सरळ आणि रसाळ आहे. यापेक्षाही या कवितांचे सर्वांत महत्त्वाचे वैशिष्ट्य म्हणजे सर्व कविता आध्यात्मिक विषयाशी संबंधित असून त्या बोधप्रद अन् उपदेशपरही आहेत.

६ इ. प.पू. दादांच्या या काव्यातील विविध विषय : एखाद्या व्यक्तीची गुणवैशिष्ट्ये सांगण्यासोबतच प्रोत्साहन देणारे, ‘मायेत न गुंतता आदर्श जीवन कसे जगावे ?’, याची शिकवण देणारे, कुटुंबियांना मार्गदर्शन करणारे, असे विविध पैलू प.पू. दादांनी या काव्यांद्वारे मांडले आहेत. या समवेतच गुरूंविषयी भक्तीभाव दर्शवणारी आणि संतांविषयी कृतज्ञता व्यक्त करणारीही काव्ये आहेत. प.पू. दादांनी कर्मयोग, ज्ञानयोग आणि भक्तीयोग या तिन्ही योगमार्गांनुसार साधना केली असल्यामुळे त्यांचा अद्भुत संगमही त्यांच्या काव्यातून दिसून येतो.

विविध नावे सिद्ध होणार्‍या यातील कविता आपली मित्रमंडळी आणि नातेवाईक यांना वाढदिवसाला शुभेच्छापत्ररूपाने देता येतील. त्या कवितांवरून ‘निराळ्या नावाच्या कविता कशा करायच्या ?’, हेही लक्षात येईल.

६ ई. कवितांची वैशिष्ट्ये : एखाद्याचा वाढदिवस किंवा महत्त्वाचा दिवस, अशा विशेष प्रसंगी दादा कविता करून त्या त्या व्यक्तीला भेट म्हणून देत. या कवितांचे वैशिष्ट्य असे की, बहुतेक कवितांतील प्रत्येक ओळीतील पहिल्या अक्षरांनी त्या व्यक्तीचे नाव बनत असे. कधी पहिल्याबरोबरच शेवटच्या अक्षरांनीही एखादे नाव बनत असे. कधी एक-आड-एक ओळीतील पहिल्या अक्षराने व्यक्तीचे नाव सिद्ध होत असे; मात्र प.पू. दादांच्या काव्यलेखनाचे सर्वांत मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांच्या काही कवितांमध्ये एक-आड-एक ओळींतील पहिल्या आणि शेवटच्या अक्षरांनी व्यक्तीचे नाव सिद्ध होत असे. सर्व कविता मार्गदर्शनपर असत. दादांच्या कवितांची वैशिष्ट्ये दर्शवणार्‍या मराठी भाषेतील कविता या ग्रंथात दिल्या आहेत. तशाच त्यांनी इंग्रजी भाषेतही कविता केल्या आहेत. इंग्रजी कविता ‘Poetry arising out of Names’ या इंग्रजी ग्रंथात दिल्या आहेत.

१. सर्वच कविता व्यावहारिक किंवा आध्यात्मिक शिकवण देणार्‍या आहेत.

२. ते एखाद्याच्या नावावरून मराठी अन् इंग्रजी दोन्ही भाषांत कविता करायचे.

३. प.पू. दादा एकाच अर्थाच्या कविता विविध नावांच्या आद्याक्षरांवरून बनवायचे.

४. A ते Z या अक्षरांवरून बनणार्‍या ओळी आणि शब्द त्यांनी सिद्ध केले. कुणावर कविता करायची असल्यास त्याच्या गुणधर्मानुसार शब्द घेऊन ते कविता करायचे.

५. त्यांनी जवळजवळ २० वर्षे कविता केल्या.

६. एकेका नावावर त्यांनी ८ ते ३० कविताही केल्या आहेत.

७. कवितांतील ओळी ८ ते १५ शब्दांच्या आहेत.

८. काही कवितांत व्यक्तीचे नाव, तर काही कवितांत व्यक्तीचे आणि तिच्या पत्नीचे किंवा पतीचे पहिले नाव आहे.

९. दादा घरातील मोलकरीण, अप्पांकडील शिपाई यांनाही कविता करून द्यायचे.

१०. संतांवर कविता – प.पू. भक्तराज महाराज, प.पू. अण्णा करंदीकर, प.पू. काणे महाराज, प.पू. क्षीरसागर महाराज, पू. मलंगशहाबाबा, पू. नरेशबाबा आणि पू. भगतबाबा यांच्यावरही त्यांनी कविता केल्या आहेत.

११. एखादी कविता संतांविषयी असेल, तर हिंदूला कविता देतांना ‘संत’, तर ख्रिस्तीला कविता देतांना ते ‘फादर’ किंवा ‘बिशप’ असा उल्लेख करत.

१२. कवितेच्या तीन वह्या – प्रत्येक वहीत कुणाच्या नावाच्या कविता आहेत, याची अनुक्रमणिका आहे. त्याच नावाची कविता दुसर्‍या वहीत असल्यास तिचा संदर्भ दोन्ही वह्यांत दिला आहे.

१३. दादा एकच विषय निरनिराळ्या शब्दांत लिहायचे, उदा. ‘बँकेचा चेक’, ‘नाम’

१४. दादा प्रथम राममोहन इंग्लिश स्कूलमध्ये आणि नंतर आर्यन एज्युकेशन सोसायटीच्या शाळेत शिक्षक होते. त्यांनी दोन्ही शाळांच्या मुख्याध्यापकांवर ते सेवानिवृत्त झाल्यावर इंग्रजीतून कविता केल्या होत्या.

१५. नावाच्या आद्याक्षरांवरून केलेल्या लिखाणातून दिलेल्या संदेशातून व्यक्तीला अंतर्मुख करणे : दादांनी व्यक्तीच्या नावातील अक्षरांनुसार कविता केल्या आहेत. या कविता मराठी आणि इंग्रजी या दोन्ही भाषांमधून आहेत. काही वेळा त्यांनी कवितांमध्ये नावांची आद्याक्षरे आरंभी आणि शेवटी येतील, अशीही वैशिष्ट्यपूर्ण रचना केली आहे. या कवितांचे वैशिष्ट्य म्हणजे या केवळ वाचण्यास सुखदायक नसून त्यातून दिलेला संदेश व्यक्तीला अंतर्मुख करणारा आहे. प्रत्येक कवितेत जीवन, साधना इत्यादी संदर्भात मार्गदर्शन आहे.

६ उ. एकाच अक्षराने आरंभ होणार्‍या आणि अंत्याक्षर एकच असणार्‍या कविता

६ उ १. वैशिष्ट्य : दोन्ही ओळींचे पहिले अक्षर ‘सं’ असे आहे.

संसारतीर तरण्या नसे पैसा जरी ।

संत सन्मार्गाने मोक्षास फुकट नेती ।।

६ उ २. वैशिष्ट्य : दोन्ही ओळींचे शेवटचे अक्षर ‘त’ असे आहे.

क्षीरसागरी डुबी मारता भेटे भगवंत ।

तसेच लाभले सद्गुरु क्षीरसागर संत ।।

६ ऊ. मराठी कवितांसाठी विविध अक्षरांनी आरंभ होणार्‍या शब्दांची काही उदाहरणे

अ : अल्प, अक्रिय

क : कर्म, करी

ग अन् गो : गती, गजानन, गोपाळ, गोपी

क्ष : क्षराचे अक्षर करतो अ

६ ऊ १. मराठी कवितांसाठी विविध अक्षरांनी आरंभ होणार्‍या काव्यपंक्तींची काही उदाहरणे

अ

१. अलभ्य तो लाभ होईल अपार । नाम निरंतर म्हणता वाचे ।

२. अरे मना केशव ध्यानीं तरी केशवच होसी ।

व

१. विसर न पडो देवा हेची माझी विनंती तुला ।

२. विठ्ठल नावाड्या भवसिंधु तारण्या ।

त

१. तैसा भेटे नारायण सत्संगे ।

२. त्याच्या नामा कधी सोडू नका ।

द : देव सदा त्याच्याशी ।

न : निर्जिवा चेतना आणावया । (१ ते ४)

‘ळ’ अक्षरावरून शब्द नसल्यामुळे तो वापरण्यासाठी प.पू. दादांनी योजलेली युक्ती – ळ अक्षर गौ-ण मध्ये लिहा पहा गौळण झाली ।

(समाप्त)

– (परात्पर गुरु) डॉ. जयंत आठवले (११.९.२०२१)