बंगाल आणि बांगलादेश येथील हिंदूंचे धर्मांतर अन् त्यांचा छळ यांचा इतिहास !

भारताच्या स्वातंत्र्यापूर्वीपासून संयुक्त बंगाल प्रांताने सामाजिक सुधारणा, शिक्षण, धार्मिक आणि सांस्कृतिक अस्मिता अन् देशभक्तीचे केंद्र म्हणून काम केले आहे. या प्रदेशाचे नाव या प्रदेशातील रहिवाशांवर आधारित आहे, जे बंगाली बोली बोलतात. हा प्रांत विविधतेने, समृद्ध, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक संसाधने यांनी परिपूर्ण आहे. परिणामी मोगलांपासून ब्रिटिशांपर्यंत या प्रदेशावर राज्य करण्यासाठी या प्रदेशाने अनेक धोरणात्मक धोरणे आणि वेगवेगळ्या राज्यकर्त्यांच्या हिंसाचाराचा सामना केला आहे.

१. बंगालचा सुवर्णकाळ

इतिहासानुसार प्राचीन काळी बंगालमध्ये पुंद्र, सुह्म, वंग, समता आणि हरिकेला या राज्यांचा समावेश होता. या राज्यांतील लोक प्रामुख्याने हिंदु आणि बौद्ध धर्माचे पालन करत होते. इ.स.च्या चौथ्या शतकात शशांकाच्या राजवटीत प्रथमच बंगाल एकत्र झाले आणि बंगालचे पहिले स्वतंत्र संयुक्त राज्य या प्रदेशात ‘गौड साम्राज्य’ म्हणून ओळखले गेले. शशांकाने हिंदु धर्माचा प्रसार केला आणि त्याला बंगाली दिनदर्शिका सिद्ध करण्याचे श्रेय दिले जाते. सोन्या-चांदीची नाणी, ब्राह्मणांना भूमी अनुदान इत्यादी शशांक हा हर्षवर्धन आणि कामरूपाच्या (आसामचे राज्य) भास्करवर्मनचा समकालीन होता अन् त्याची राजधानी ‘कर्णसुवर्ण’ येथे होती, म्हणजे सध्या बंगालमधील मुर्शिदाबाद येथे स्थित. बौद्ध महायान ग्रंथ ‘मंजुश्री-मुलकल्प’मध्येही गौड राज्याचा शोध घेता येतो.

८व्या शतकाच्या सुमारास बंगाल शैव आणि बौद्ध पाल साम्राज्याच्या अंतर्गत एक मजबूत राज्य म्हणून उदयास आले. पाल कालखंडाने बंगालमध्ये स्थिरता आणि समृद्धी आणली, आद्यबंगाली भाषा विकसित केली, कला आणि वास्तूकला यांची उत्कृष्ट कलाकृती निर्माण केली, सोमपुरा महाविहार आणि ओदंतपुरी यांसारखी भव्य बौद्ध मंदिरे अन् मठ (विहार) बांधले, तसेच नालंदा आणि विक्रमशीला या महान विद्यापिठांना संरक्षण दिले. पाल साम्राज्य सुविकसित प्रशासकीय, सामाजिक संरचनेने सुशोभित होते आणि तिबेटी साम्राज्याच्या श्रीविजय साम्राज्य अन् अरब अब्बासीद खलिफात यांच्याशी संबंध होते. परिणामी पाल काळ हा बंगालच्या सुवर्णकाळांपैकी एक मानला जातो. त्यानंतर पाल साम्राज्याचा उत्तराधिकारी बौद्ध आणि हिंदु चंद्र घराणे, सेना राजवंश अन् देव घराण्याने केला, तसेच बंगालवर शांतता आणि समृद्धीने राज्य केले.

२. बख्तियार खिलजीच्या आक्रमणामुळे बंगालची शांतता धोक्यात

हिंदु आणि बौद्ध राज्यांच्या अधिपत्याखाली बंगालने शांतता, समृद्धी अन् विशेषत: कृषी, व्यापार, वाणिज्य, तसेच उच्च शिक्षण यांत विकास केला. सोमापुरा, ओदंतपुरी, विक्रमशिला, बिक्रमपूर विहार, जगद्दल आणि नालंदा यांसारख्या त्या काळातील उच्च शिक्षण संस्थां त्याच्या अस्तित्वावरून त्या युगाचा विकास लक्षात येऊ शकतो, जिथे वैद्यकशास्त्र, गणित, खगोलशास्त्र, राजकारण, तर्कशास्त्र, कायदा आणि युद्धकला यांसारखे विषय शिकवले जात होते. याखेरीज बंगालमधील गंगा आणि जलंगी नद्यांच्या संगमावर असलेले नदिया नावाने ओळखले जाणारे ‘नवद्वीप’ हे हिंदु धर्माचे शिक्षण अन् सांस्कृतिक अभ्यासाचे प्रसिद्ध केंद्र होते; परंतु १२ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात अन् १३ व्या शतकाच्या प्रारंभीला तुर्क-अफगाण इस्लामी आक्रमकांच्या आक्रमणांमुळे हिंदु आणि बौद्ध राजांनी विकसित केलेली बंगालची शांतता, तसेच समृद्धी धोक्यात आली. वर्ष १२०३-१२०४ च्या सुमारास बख्तियार खिलजीने सेन घराण्यातील लोकखां सेनवर आक्रमण केले आणि बंगालचा बहुतेक भाग जिंकला. या आक्रमणानंतर बंगालमध्ये पहिली इस्लामी राजवट बख्तियार खिलजीच्या अधिपत्याखाली स्थापन झाली आणि हसमुद्दीन इवाज याला बख्तियार खिलजीने बंगालचा गव्हर्नर म्हणून नियुक्त केले.

३. इस्लामी आक्रमकांनी हिंदूंचे धर्मांतर आणि त्यांच्या हत्या करण्यासह हिंदु विश्वविद्यालये नष्ट करणे

तुर्की-अफगाण मुसलमान आक्रमणाचा प्रारंभिक उद्देश संपत्तीची लूट हा होता; परंतु बंगालचा सुविकसित सामाजिक, आर्थिकदृष्ट्या समृद्ध आणि सुपीक समाज पाहून त्यांना धक्का बसला अन् त्यांना लवकरच कळले की, या समाजाची मूलभूत रचना पालटल्याखेरीज ते या प्रदेशावर फार काळ राज्य करू शकणार नाहीत. त्यानुसार त्यांनी बंगालची मूलभूत रचना नष्ट केली आणि या प्रदेशावर राज्य करण्यासाठी बौद्ध अन् हिंदु धर्मातून इस्लाममध्ये धर्मांतर करण्यासह भिक्षू, शिक्षक, विद्वान यांची सामूहिक कत्तल करणे, तसेच बौद्ध आणि हिंदु प्रार्थनास्थळे, ज्ञान केंद्रे, शैक्षणिक संस्था नष्ट करणे चालू झाले. जे हिंदु आणि बौद्ध संस्कृती, विधी अन् श्रद्धा यांवर आधारित होते, तो काळ होता. जेव्हा आक्रमणकर्ता बख्तियार खिलजी आणि त्याच्या उत्तराधिकार्‍यांनी ओदंतपुरी, विक्रमशिला, बिक्रमपूर विहार, नवद्वीप, जगद्दल, नालंदा नष्ट केले अन् लाखो हस्तलिखिते, तसेच ज्ञानाचे इतर स्रोत आगीत टाकले. इतिहासकारांच्या मते केवळ नालंदामध्ये ९ दशलक्षांहून अधिक हस्तलिखिते ३ महिने जाळण्यात आली. त्या काळातील परकीय आक्रमक इस्लामी विचारसरणीचे होते. परिणामी अरबी इस्लामी संस्कृतीने पारंपरिक हिंदु आणि बौद्ध सांस्कृतिक विधी अन् श्रद्धा नष्ट करण्याचा प्रयत्न केला गेला.

४. ईस्ट इंडिया कंपनीचे बंगालमध्ये पदार्पण, प्लासीची लढाई आणि वर्ष १८५७ चे बंड

त्यानंतर वर्ष १६३३ मध्ये ईस्ट इंडिया कंपनीने हरिहरपूर येथे पहिला कारखाना स्थापन करून बंगालमध्ये पदार्पण केले. सम्राट शाहजहानने त्यांना ‘फार्महँड’ (परवाना) संमत केला, ज्यामुळे त्यांना वार्षिक एकरकमी रुपयांच्या बदल्यात कोणत्याही सीमाशुल्काविना बंगालमध्ये व्यापार आणि वाणिज्य करण्यास सक्षम केले. ईस्ट इंडिया कंपनीसाठी हा एक ‘टर्निंग पॉईंट’ होता, ज्याद्वारे कंपनीने बंगालमध्ये वर्चस्व प्रस्थापित करण्यास प्रारंभ केला. त्यानंतर त्याच वर्षी हुगळी येथे आणखी एक कारखाना चालू करण्यात आला आणि वर्ष १६५८ मध्ये कासीमबाजार अन् वर्ष १६६८ मध्ये ढाका येथे आणखी काही कारखाने चालू झाले.

प्रारंभी कंपनीने व्यवसायासाठी अनुमती दिली; परंतु हळूहळू त्यांनी बंगालवरही राजकीय आणि प्रशासकीय नियंत्रण मिळवण्याचा प्रयत्न केला. प्रारंभीच्या टप्प्यावर ते कारखाने बांधणे, भूमीचे हक्क आणि शेती यांविषयी होते; परंतु कालांतराने त्याचे रूपांतर बंगालच्या प्रशासकीय नियमांमध्ये होत होते, जे बंगालच्या नवाबाने लादले होते. अखेरीस वर्ष १७५७ मध्ये बंगालच्या नवाबाच्या अनुमतीविना कंपनीने कलकत्त्याला तटबंदी केल्यावर प्लासीची लढाई चालू झाली. या लढाईत रॉबर्ट क्लाईव्हच्या नेतृत्वाखालील ईस्ट इंडिया कंपनीचे सैन्य सिराज-उद-दौला (बंगालच्या नवाबापेक्षा) विरुद्ध लढले आणि सिराज-उद-दौलाच्या बंगाली सैन्याचा विश्वासघाती सेनापती मीर जाफरच्या साहाय्याने त्याचा पराभव केला. बंगालच्या नवाबाच्या पराभवानंतर मीर जाफर हा सिराज उद-दौलाच्या जागी मसनद (राजाचे शाही पद) वर चढला आणि त्याने ब्रिटिशांना अनुकूल प्रशासकीय धोरणांचा प्रसार करण्यास प्रारंभ केला.

वर्ष १७५७ मध्ये प्लासीच्या लढाईत विजय मिळाल्यानंतर कंपनीने उच्च मनोबल वाढवले आणि बंगालवर पूर्ण नियंत्रण प्रस्थापित केले. परिणामी बंगालवर वर्चस्व गाजवण्याच्या आणि तेथील संपत्ती शोषण्याच्या उद्देशाने त्यांनी कर आकारणी अन् महसूल व्यवस्था; हिंदु, बौद्ध आणि मुसलमान यांचे धार्मिक विधी, श्रद्धा यांविषयीचे विविध नियम अन् अन्य नियमांमध्ये विविध अमानवीय सुधारणा लादण्यास प्रारंभ केला. म्हणून या प्रदेशाच्या विविध भागांमध्ये निषेध आणि आंदोलने आयोजित केली गेली, ज्यात विविध वर्ग, धर्म अन् विविध व्यवसायातील लोक सहभागी झाले. त्याचाच परिणाम म्हणून वर्ष १८५७ मध्ये हिंदु आणि मुसलमान यांच्या धार्मिक श्रद्धेचा अपमान करण्याच्या उद्देशाने कंपनीने गायी अन् डुक्कर यांच्या चरबीपासून विशेष प्रकारचे बनवून ग्रीस असलेले काडतूस बाजारात आणले तेव्हा बंड झाले. हे बंड ज्याला या नावानेही ओळखले जाते ‘भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी पहिली चळवळ !’ यामुळे ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या राजवटीचा अंत झाला आणि बंगालमध्ये प्रशासनासाठी ब्रिटनच्या राणीचे थेट नियंत्रण स्थापित केले. वर्ष १८५७ च्या उठावाने सामान्य लोकांचे मनोबल वाढवले आणि त्यानंतर स्वातंत्र्याच्या चळवळींना सामान्य लोकांकडून अधिक सार्वजनिक पाठिंबा मिळाला अन् हे लोण देशाच्या विविध भागांमध्ये पसरण्यास प्रारंभ झाला.

५. ब्रिटीश राजवट टिकवण्यासाठी इंग्रजांनी फाळणीचे बीज रोवणे

त्या काळात बंगालने त्या चळवळींचे ‘तंत्रिका केंद्र’ म्हणून काम केले आणि त्या चळवळींचे नेतृत्व करण्यासाठी बिपिनचंद्र पाल, बाघा जतीन, सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, खुदीराम बोस आणि स्वामी विवेकानंद यांसारखे नेते उदयास आले. या परिस्थितीत ब्रिटीश प्रशासनाच्या लक्षात आले की, बंगालमध्ये ज्या प्रकारे स्वातंत्र्याच्या चळवळी विकसित होत आहेत, त्या लवकरच अनियंत्रित होतील आणि बंगालवरील नियंत्रण गमावल्यास संपूर्ण देशात स्वातंत्र्याच्या चळवळीला अधिक बळ मिळेल, तसेच ब्रिटीश राजवटीत भारतीय उपखंड लवकरच धोक्यात येईल. या चिंतेतून त्यांनी स्वातंत्र्य चळवळ कमकुवत करण्यासाठी आणि ब्रिटीश राजवट टिकवून ठेवण्यासाठी धर्माच्या आधारे बंगालमध्ये ‘फोडा आणि राज्य करा’, हे धोरण लादण्यास प्रारंभ केला.

‘फाळणी करा आणि राज्य करा’, या दुसर्‍या धोरणानुसार ब्रिटिशांनी या भागातील मुसलमानांना स्वतंत्रपणे हाताळण्यास प्रारंभ केला आणि त्यांना हिंदूंपासून वेगळे ठेवण्यासाठी त्यांना अतिरिक्त विशेषाधिकार अन् सहानुभूती दिली. या संदर्भात भारताचे तत्कालीन व्हाईसरॉय लॉर्ड कर्झन यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आणि वर्ष १९०५ मध्ये बंगालचे धर्माच्या आधारे दोन भाग केले. त्या फाळणीनुसार पश्चिम बंगाल हिंदूंसाठी आणि पूर्व बंगाल मुसलमानांसाठी होता. हे विभाजन भारताच्या अंतिम फाळणीचे बीज पेरणारे होते. हिंदूंनी याला विरोध केला असला, तरी मुसलमान या फाळणीच्या बाजूने होते; कारण त्यांचा स्वतःचा प्रांत असेल. यामुळे मोठ्या प्रमाणावर हिंसाचार अन् निषेध उफाळून आला.

या फाळणीच्या एका वर्षानंतर मुसलमानांच्या हक्कांचे रक्षण करण्यासाठी ढाका (आजची बांगलादेशची राजधानी) येथे वर्ष १९०६ मध्ये ‘मुस्लिम लीग’ची स्थापना झाली आणि ब्रिटिशांनी जाणूनबुजून प्रोत्साहन दिले. पूर्व बंगालमधील हिंदूंना त्यांची मूळ भूमी सोडून स्थलांतर करण्यास भाग पाडले गेल्याचा तो काळ होता. त्यानंतर वर्ष १९०९मध्ये मोर्ले-मिंटो सुधारणा चालू करण्यात आल्या, ज्याने स्वतंत्र मतदारांचे प्रावधान (तरतूद) केली, ज्यामुळे पुन्हा हिंदु आणि मुसलमान यांच्यात तेढ निर्माण झाली अन् जातीय विसंगतीला चालना मिळाली. दुसरीकडे बहुसंख्य बंगालमधील हिंदूंनी बंगालच्या फाळणीचा ठराव प्रसिद्ध केल्यानंतर चालू झालेल्या स्वदेशी चळवळीला जनतेचा पाठिंबा मिळू लागला. या चळवळीत ब्रिटिशांना तीव्र प्रतिकाराचा सामना करावा लागला आणि जेव्हा ही चळवळ शिगेला पोचली, तेव्हा वर्ष १९११ मध्ये लॉर्ड हार्डिंगने अधिकृतपणे बंगालची फाळणी रहित केली. हिंदु समाजासह मुसलमान समाजाचा एक छोटासा भाग या रहितकरणाच्या समर्थनार्थ होता आणि मुसलमानांचा मोठा भाग याच्या विरोधात होता. संपूर्ण पूर्व बंगालमध्ये पुन्हा सामूहिक हिंसाचार चालू झाला आणि हिंदु अल्पसंख्यांकांना त्यांची मूळ भूमी सोडण्यास भाग पाडले गेले.

(क्रमशः)

– श्री. प्रसेनजीत देबनाथ, संशोधक साहाय्यक, संरक्षण आणि सामरिक शास्त्र, उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ, जळगाव.

(साभार : दैनिक ‘जळगाव तरुण भारत’, दिवाळी विशेषांक २०२४)