सरदार वल्लभभाई पटेल यांना पहिले पंतप्रधान का बनवण्‍यात आले नाही ?

३१ ऑक्‍टोबर या दिवशी सरदार वल्लभभाई पटेल यांची जयंती, म्‍हणजेच ‘राष्‍ट्रीय एकता दिवस’ आहे. त्‍या निमित्ताने…

‘भारताच्‍या स्‍वातंत्र्यानंतर जेव्‍हा सरदार वल्लभभाई पटेल लोकांचे आवडते बनले, तेव्‍हा ‘भारताचा पंतप्रधान कोण असावा ?’, याविषयी देशात चर्चा चालू झाली. लोकांना ‘सरदार वल्लभभाई पटेल भारताचे पंतप्रधान हवे होते आणि ते सक्षमही होते’; पण गांधीजींच्‍या मनात काही वेगळेच होते.

१. नेहरूंना पंतप्रधान बनवण्‍यासाठी राजकारणाचा खेळ 

१५ जानेवारी १९४२ या दिवशी वर्धा येथे झालेल्‍या काँग्रेसच्‍या अखिल भारतीय अधिवेशनात गांधींनी औपचारिकपणे जवाहरलाल नेहरूंचे नाव त्‍यांचे ‘राजकीय उत्तराधिकारी’ म्‍हणून घोषित केले. ‘सरदार वल्लभभाई नव्‍हे, तर जवाहरलाल माझे उत्तराधिकारी असतील. मी गेल्‍यावर ते माझी भाषा बोलतील’, असे गांधीजी म्‍हणाले.

यावरून हे दिसून येते की, हे दुसरे कुणी नसून गांधीजी होते, ज्‍यांना ‘नेहरूंनी जनतेपासून वेगळे भारताचे नेतृत्‍व करावे’, अशी इच्‍छा होती. सरदार वल्लभभाई पटेल यांनी नेहमीच गांधींचे ऐकले आणि त्‍यांचे पालन केले. त्‍यांची स्‍वतंत्र भारतात कोणतीही राजकीय महत्त्वाकांक्षा नव्‍हती.

‘काँग्रेस आणि देशातील जनतेला वल्लभभाईंना देशाचे पहिले पंतप्रधान व्‍हायचे आहे’, हे नेहरूंना कळल्‍यावर ते गप्‍प राहिले. त्‍यांच्‍या मौनाने म. गांधींना छेद दिला. या वेळी गांधींना वाटले की, जवाहरलाल दुसरे स्‍थान घेणार नाहीत. त्‍यामुळे त्‍यांनी सरदार वल्लभभाई पटेल यांना काँग्रेस अध्‍यक्षपदासाठीची उमेदवारी मागे घेण्‍यास सांगितले.

२. क्षमता असूनही पटेल यांना देण्‍यात आले गृह खाते ! 

पटेल यांनी गांधीजींना प्रारंभीपासूनच स्‍वतःचे गुरु मानले. गांधीजींनी त्‍यांना पंतप्रधानपदावरून स्‍वतःचे नाव मागे घेण्‍यास सांगितले, तेव्‍हा त्‍यांनी नेहमीप्रमाणे गांधीजींचे आज्ञापालन केले. पटेल यांचा गांधीजींविषयी असा विश्‍वास होता की, जर गांधीजी गुरु द्रोणाचार्यांसारख्‍या दुसर्‍या शिष्‍याच्‍या भल्‍यासाठी त्‍यांच्‍या हाताचा अंगठा (दुसर्‍या शिष्‍याला पुढे करण्‍याचा मार्ग) मागतील, तर तेसुद्धा असेच प्रेम करतील.

२ सप्‍टेंबर १९४६ ते १५ ऑगस्‍ट १९४७ पर्यंत भारताच्‍या अंतरिम सरकारचे नेतृत्‍व जवाहरलाल नेहरू यांच्‍याकडे होते. वल्लभभाई पटेल यांनी ‘गृह विभाग’ आणि माहिती अन् प्रसारण विभागा’चे प्रमुख म्‍हणून दुसरे सर्वांत शक्‍तीशाली पद भूषवले.

३. पटेलांऐवजी नेहरूंना भारताचे पहिले पंतप्रधान बनवणे !

पटेल यांनी पंतप्रधानपदावरून आपले नाव मागे घेतले, तेव्‍हा जे.बी. कृपलानी जे गांधीजींच्‍या अगदी जवळचे होते आणि एकेकाळी गांधींच्‍या अत्‍यंत कट्टर शिष्‍यांपैकी एक होते. त्‍यांनाही हे सूत्र पटले नाही. नेहरूंनी वर्ष १९४६ मध्‍ये काँग्रेस अध्‍यक्षपदाची सूत्रे हाती घेतली. १ ऑगस्‍ट १९४७ या दिवशी भारत स्‍वतंत्र होण्‍याच्‍या २ आठवड्यांपूर्वी नेहरूंनी पटेल यांना पत्र लिहून मंत्रीमंडळात सहभागी होण्‍यास सांगितले. तथापि नेहरूंनी सूचित केले की, ते आधीच पटेल यांना मंत्रीमंडळाचा सर्वांत मजबूत स्‍तंभ मानतात. पटेल यांनी निर्विवाद निष्‍ठा आणि भक्‍तीची हमी देत उत्तर दिले. ‘त्‍यांचे (नेहरूंचे) संयोजन अतूट आहे आणि यातच त्‍यांची शक्‍ती आहे’, असेही त्‍यांनी नमूद केले.

४. पटेल आणि नेहरू यांच्‍यातील भेद

पटेल आणि नेहरू दोघांनीही गांधीजींच्‍या विचारांचा आदर केला; पण गांधीजींशी जोडले जाणे आणि त्‍यांच्‍या विचारांचा आदर करणे, यांखेरीज दोघांमध्‍ये जमीन-आसमानाची तफावत होती.

अ. पटेल यांचा जन्‍म शेतकरी कुटुंबात झाला आणि त्‍यांचे आयुष्‍य नेहमीच संघर्षात व्‍यतित झाले. नेहरूंचा जन्‍म एका श्रीमंत कुटुंबात झाला. त्‍यांना आयुष्‍यात कधीही कशाचीही कमतरता जाणवली नाही आणि नेहमीच ते नवाबासारखे जीवन जगले. चैनीत जीवन जगले.

आ. गांधीजींना नेहरूंकडून कोणतेही काम करवून घ्‍यायचे असेल, तेव्‍हा नेहरू केवळ त्‍या कामाचा विचार करायचे आणि शेवटी पटेल यांचे साहाय्‍य घेत. कोणतेही काम पार पाडण्‍यासाठी पटेल यांची निर्णयक्षमता अप्रतिम होती. निर्णय घेण्‍यास नेहरू नेहमीच कचरत असत आणि जेव्‍हा जेव्‍हा एखादे कठीण काम आले, तेव्‍हा त्‍यांना पटेलांची लगेच आठवण यायची अन् त्‍यांचे मत घेतल्‍यावर ते ते काम पार पाडायचे.

(साभार : ‘इन्‍फो मराठी’चे संकेतस्‍थळ)