संजीवन समाधी घेतल्यानंतर शरिराचे काय होते ?

नाथ संप्रदायातील खर्‍या साधकांच्या ध्येयाची किंवा तपश्चर्येची शेवटची इच्छा म्हणजे समाधी अवस्था; पण जिवंत समाधी आणि संजीवन समाधी यांतील भेद या लेखात देत आहे. सद्गुरु भगवान संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज हे अद्वितीय अवतार आहेत. त्यांच्या सार्‍याच गोष्टी अत्यंत अलौकिक आहेत. जसा त्यांचा जन्म अलौकिक तशीच त्यांची संजीवन समाधीही एकमेवाद्वितीय आहे. आजवर जगात केवळ संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज यांनीच ही विशिष्ट अशी ‘संजीवन समाधी’ घेतलेली आहे.

१. संजीवन आणि जिवंत समाधी यांतील भेद

सामान्यत: लोक जिवंत समाधी आणि संजीवन समाधी यांत गल्लत करतात. त्यामुळे कुणा महात्म्यांनी जिवंत समाधी घेतलेली असेल, तर त्याला लोक संजीवन समाधीच म्हणतात. वस्तूत: संजीवन समाधी ही जिवंत समाधीपेक्षा पुष्कळ वेगळी आहे. जिवंत समाधी घेतलेल्या महात्म्यांचाही कालांतराने नैसर्गिक मृत्यू होऊनच देहपात होत असतो; परंतु या संजीवन समाधीमध्ये मृत्यूच होत नाही, देहत्याग घडतच नसतो. या संजीवन समाधीची प्रक्रिया अत्यंत जटिल आणि विलक्षण आहे. नाथसंप्रदायातील अनेक महात्म्यांना ही प्रक्रिया सद्गुरु कृपेने ज्ञात असली, तरी भगवंताच्या आज्ञेने संत ज्ञानेश्वर महाराजांनीच त्या प्रक्रियेचा अवलंब करून तशी संजीवन समाधी घेतलेली आहे. सर्व महात्म्यांनी मिळून तो विशेष अधिकार केवळ माऊलींसाठीच राखीव ठेवलेला आहे, असे म्हणता येईल.

२. संत नामदेवांच्या गाथेमध्ये वर्णिलेले समाधी माहात्म्य

संजीवन समाधीच्या प्रक्रियेचा सूचक संकेत संत नामदेव महाराजांनी माऊलींच्या समाधी वर्णनाच्या त्यांच्या अभंगात केलेला आहे. संत नामदेवरायांच्या गाथेमध्ये ‘श्रीज्ञानदेव समाधीमहिमा’ नावाचे आणखी एक स्वतंत्र प्रकरण आहे. यात प्रत्यक्ष भगवान श्रीपंढरीनाथच संतांच्या प्रेमळ विनंतीवरून श्री माऊलींचे आणि त्यांच्या समाधीचे माहात्म्य कथन करत आहेत. या प्रकरणातही काही विशेष संदर्भ मिळतात. त्यात संत सोपानदेवांच्या समाधीचा उल्लेख करतांना पांडुरंग म्हणतो, ‘त्या वेळी हा ज्ञानदेवही दिव्यदेहाने आमच्यासारखाच सासवडला येईल तुझ्या समाधीसाठी.’ माऊलींच्या संजीवन समाधीत त्यांचा देहत्याग घडलेला नाही, हेच देवही येथे सूचित करत आहे.

३. संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर माऊलींच्या संजीवन समाधीविषयीची विशेष माहिती

माऊलींनी भगवंताकडे समाधीची अनुमती मागितल्यावर देवानेच त्यांना आळंदीच्या त्यांच्या स्थानाची माहिती दिली, म्हणजे माऊलींना ते ठाऊक नव्हते, असे नाही. एक पद्धत आणि आदर म्हणून त्यांनी देवांना त्याविषयी विचारले. ‘आळंदीच्या सिद्धेश्वर मंदिराच्या समोरील नंदीखाली असणारे समाधीविवर (समाधीची जागा) हेच माऊलींचे अनादीस्थान आहे. तेथेच त्यांनी यापूर्वी १०८ वेळा समाधी घेतलेली असून ही त्यांची १०९ वी वेळ होती समाधी घेण्याची’, असे संत नामदेवराय सांगतात. तेथूनच ते पुन:पुन्हा प्रत्येक वेळी अवतार घेऊन येत असतात. देवांच्या सांगण्यानुसार नंदी हलवल्यावर खालचे विवर मोकळे झाले. नामदेवरायांच्या चारही पुत्रांनी ते स्वच्छ करून त्यातील चौथर्‍यावर मृगाजीन (हरिणाच्या कातड्याचे मऊ आसन) वगैरे घालून समाधीची सर्व सिद्धता केली.

आदल्या दिवशी, म्हणजेच कार्तिक कृष्ण द्वादशीला प्रत्यक्ष भगवंताने स्वहस्ते दिव्य अन्न सिद्ध करून माऊलींना स्वत: भोजन वाढले. त्या अमृतमय अन्नामुळे माऊलींच्या आत शरिरभर अमृतच सिद्ध झाले. कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीला सकाळच्या वेळी माऊलींची पूजा झाल्यावर एकीकडून संत निवृत्तीनाथ आणि दुसरीकडून प्रत्यक्ष भगवंताने हाताला धरून माऊलींना त्या समाधीविवराच्या आत नेले. तेथील आसनावर बसून माऊलींनी डोळे मिटून ३ वेळा नमस्कार केला, भीममुद्रा लावली आणि ते ‘संजीवन समाधी’त गेले. त्यानंतर पांडुरंग आणि संत निवृत्तीनाथ बाहेर आले.

४. समाधीविवराचे अलौकिक वैशिष्ट्य आणि विविध संतांनी अनुवलेली माऊलींची संजीवन समाधी 

संत-महात्मे यासाठीच श्रीक्षेत्र आळंदीला आणि संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या समाधीला ‘नित्यतीर्थ’ म्हणतात. हे कधीच नष्ट न होणारे असे ‘कालजयी तीर्थ’ आहे. माऊलींचे समाधीविवर हे सूक्ष्म स्तरावरील आहे. तेथे कसलीही पंचभौतिकताच नाही. त्यामुळे तेथे प्रवेश करण्यासाठी स्वतःचा हा पंचभौतिक देह उपयोगाचा नसतो. तेथे केवळ दिव्य देहानेच प्रवेश होऊ शकतो. या समाधीविवराला कालाचा स्पर्शच नाही. तिथे काळ कार्यच करत नसल्याने त्या वेळी आत वाहिलेली फुले आजही जशीच्या तशी टवटवीत आहेत. त्या वेळी ठेवलेला पंचखाद्याचा नैवेद्यही ७२५ वर्षांहूनही अधिक उलटली तरी जसाच्या तसाच आहे.

माऊलींच्या कृपेने या समाधीविवराच्या आत जाण्याचे सद्भाग्य आजवर केवळ बोटावर मोजण्याइतक्या सत्पुरुषांनाच लाभलेले आहे; पण आश्चर्य, म्हणजे या सर्व महात्म्यांनी आतील देखाव्याचे केलेले वर्णन शब्दश: एकच आहे. माऊलींच्या समाधी सोहळ्यास संत जनाबाई उपस्थित नव्हत्या. म्हणून त्या जेव्हा त्यानंतर पहिल्यांदा आळंदीला आल्या, त्या वेळी माऊलींनी त्यांना संजीवन समाधीचा तो संपूर्ण सोहळा दिव्यदृष्टीने पुन्हा दाखवला होता. माऊलींचे त्यांच्यावर पुत्रवत् प्रेम होते; म्हणूनच जनाबाईंसाठी त्यांनी ही विलक्षण लीला केली.

संत एकनाथ महाराजांचा प्रसंग आपल्याला सर्वांना ज्ञात आहेच. माऊलींच्या गळ्याला टोचणारी अजानवृक्षाची मुळी कापण्यासाठी ते या समाधीविवरात गेले होते. त्यानंतर साधारणपणे २०० वर्षांपूर्वी श्री चिदंबर महास्वामींच्या शिष्या संत विठाबाई महाराजांना माऊलींच्या कृपेने हे सद्भाग्य लाभले.

संत विठाबाईंचे अभंग मला काही वर्षांपूर्वी वाचायला मिळाले होते. संत ज्ञानदेवांच्या समाधिस्थ स्वरूपाविषयी आपल्या ‘श्रीज्ञानदेव विजय’ ग्रंथातील ओळ आहे,

ज्ञानेशांची समाधिस्थिती । पुनश्च येणे देहावरती ।
याची घेतली प्रचिती । त्रिशतकोत्तर नाथांनी ।। 

– श्रीज्ञानदेव विजय, अध्याय १५, ओवी ६३

अर्थ : संत ज्ञानेश्वर यांना समाधीस्थितीतून पुन्हा देहावर येणे शक्य आहे. ३०० वर्षांनंतर नाथांनी याची प्रचिती घेतली.

पूर्वजांनी जया पाहिले । तया नाथांनीही देखिले ।
आजही तैसेचि संचले । समाधिस्थ ज्ञानेश्वर ।। 

– श्रीज्ञानदेव विजय, अध्याय १५, ओवी ६५

अर्थ : ज्याप्रमाणे पूर्वजांनी पाहिले, त्याप्रमाणे नाथांनीही पाहिले. समाधिस्थ संत ज्ञानेश्वर यांचे अस्तित्व आजही अनुभवता येते.

संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज हे नित्यअवतार असल्याने आजही त्याच रूपाने समाधिस्थ राहून ते आपल्या भक्तांवर कृपाप्रसाद करत आहेत. कलियुगात देव एक ज्ञानेश्वर महाराजच आहेत. माऊली हे जसे एकमेवाद्वितीय अवतार आहेत, तशीच त्यांची संजीवन समाधीही एकमेवाद्वितीयच आहे. त्यांच्यासारखे केवळ तेच ! अलौकिक, अद्भुत, अनिर्वचनीय (अवर्णनीय) आणि अपरंपार कनवाळू ! त्यांचे पावन नाम घेण्याची, त्यांच्या दिव्य चरित्राचे अनुसंधान राखण्याची आणि त्यांचेच स्वरूप असणारे त्यांचे वाङ्मय वाचण्याची, त्याचे मनन-चिंतन करण्याची संधी अन् सद्बुद्धी दोन्ही आपल्याला लाभत आहे, हीच माऊलींची आपल्यावर अद्भुत कृपा असल्याचे प्रतीक आहे ! या देवदुर्लभ भाग्यासाठी परमकनवाळू, करुणाब्रह्म संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या श्रीचरणी कृतज्ञतापूर्वक दंडवत प्रणाम !

– माधुरी दामले