अयोध्येतील श्रीरामलल्ला आणि राष्ट्रीय स्तरावरील महत्त्वाच्या मूर्तींची निर्मिती करणारे ‘सर्वांत तरुण शिल्पकार’ अरुण योगीराज !

२२ जानेवारी २०२४ हा केवळ एक दिवस नव्हता, तर तो एका नव्या युगाचा आरंभ होता. या ऐतिहासिक क्षणाच्या केंद्रस्थानी होते शिल्पकार श्री. अरुण योगीराज ! असे  शिल्पकार की, ज्यांनी कोट्यवधी भारतियांच्या आकांक्षांना आकार दिला. त्यांची निर्मिती केवळ एक मूर्ती नाही, तर ५०० वर्षांहून अधिक काळातील अगणित त्याग, संघर्ष आणि उत्कट प्रार्थनांचा समुच्चय आहे. हा तो क्षण होता, जेव्हा भारताने दिव्य श्रीरामलल्लांना अखेरीस एका तंबूतून भव्य अयोध्या मंदिरात त्यांचे स्वतःचे योग्य स्थान घेतांना पाहिले.

१. शिल्पकार कुटुंब

श्री. अरुण योगीराज यांचा जन्म १५ डिसेंबर १९८३ या दिवशी कर्नाटकातील मैसुरु  येथे झाला. त्यांना शिल्पकलेची प्रेरणा आणि त्याविषयीचे प्राथमिक शिक्षण त्यांच्या घरातूनच मिळाले, ज्याला ते त्यांची पहिली शाळा मानतात. लहानपणापासूनच त्यांचे वडील सामान्य दगडांना देवतांच्या मूर्ती आणि घरांमध्ये पूजल्या जाणार्‍या देवळ्यांमध्ये (छोट्याश्या मंदिरामध्ये) रूपांतरित करतांना पाहून ते मोहित झाले होते. हे आकर्षण वयाच्या ८ व्या वर्षी त्यांच्या मनात रुजले. त्यांनी त्यांच्या घराशेजारील कौटुंबिक स्टुडिओमध्ये घंटोन्‌घंटे दगडांशी खेळण्यात घालवले.

श्री, अरुण योगीराज यांचे कुटुंबीय

शिल्पकला ही त्यांची ५ पिढ्यांची कौटुंबिक परंपरा आहे. त्यांचे आजोबा राष्ट्रीय पुरस्कार विजेते होते आणि वर्ष १९८३ मध्ये भारताच्या राष्ट्रपतींनी त्यांचा सन्मान केला होता. त्याचप्रमाणे त्यांच्या वडिलांना कला आणि शिल्पकला यांसाठी ‘राज्य पुरस्कारा’ने सन्मानित करण्यात आले होते. श्री. अरुण योगीराज यांचा विवाह विजेता मोहन यांच्याशी झाला असून या दांपत्याला एक मुलगी आणि एक मुलगा आहे.

श्री. अरुण योगीराज यांनी साकारलेल्या महत्वपूर्ण मूर्ती

१. अयोध्या (उत्तरप्रदेश) येथील श्रीरामलल्लाची मूर्ती

श्री. अरुण योगीराज यांच्या जीवनातील सर्वांत उल्लेखनीय क्षण, म्हणजे अयोध्येतील श्रीराममंदिरासाठी श्रीरामलल्लांची मूर्ती साकारणे. हे महत्त्वपूर्ण कार्य आव्हानांविना नव्हते. तरीही श्री. योगीराज यांची श्रद्धा, निष्ठा, चिकाटी आणि कलात्मक तेजस्वितेने एक उत्कृष्ट दैवी मूर्ती साकारली. या मूर्तीने भारतातील कोट्यवधी रामभक्तांच्या हृदयाला भावविभोर स्पर्श केला आहे. रामलल्लाची मूर्ती साकारण्यासाठी श्री. योगीराज यांची निवड केवळ नशिबाचा भाग नव्हता, तर तो त्यांच्या अथक संघर्षाचा आणि त्यांच्या श्रद्धेचा अमूर्त असा क्षण होता.

२. केदारनाथ (उत्तराखंड) येथील आदि शंकराचार्यांची मूर्ती

श्री. अरुण योगीराज यांनी केदारनाथ येथे आदि शंकराचार्यांची मूर्ती साकारली. त्यांना प्रथमतः पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांना मूर्तीचे रूप सादर करण्याची संधी मिळाली. त्यांनी आदि शंकराचार्यांची मूर्ती बनवण्यासाठी ९ मास प्रतिदिन १४ घंटे काम केले. या मूर्तीवर काम करत असतांना त्यांचे मार्गदर्शक आणि सर्वांत मोठे आधार असलेल्या त्यांच्या वडिलांचे निधन झाले. त्यांच्यासाठी हा पुष्कळ मोठा आघात होता; पण त्यांनी त्यांच्या दुःखाला बाजूला सारून एका उत्कृष्ट मूर्तीत घडवली आणि त्या माध्यमातून त्यांनी त्यांच्या वडिलांना योग्य श्रद्धांजली अर्पण केली. त्यांनी आदि शंकराचार्यांची दगडाच्या १८ तुकड्यांपासून बनलेली १२ फूट उंचीची एक उत्कृष्ट मूर्ती सिद्ध केली, जी अखंडपणे जोडलेली आहे आणि ते ओळखणेही शक्य नव्हते. या कामगिरीमुळे त्यांच्या कुटुंबाला पुष्कळ अभिमान वाटला.

३. इंडिया गेटवर स्थापित नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांचा पुतळा

नेताजी सुभाषचंद्र बोस यांच्या १२५ व्या जयंतीच्या अगोदर श्री. योगीराज यांच्या कामाकडे सांस्कृतिक मंत्रालयाचे लक्ष वेधले गेले. त्यांना इंडिया गेटवर स्थापन करण्यासाठी नेताजींची मूर्ती साकारण्यास सांगितले. श्री. योगीराज यांनी परिश्रम घेऊन भारतातील सर्वांत मोठा ग्रेनाईटचा अखंड वास्तववादी पुतळा साकारला. हा पुतळा ३० फूट उंच असून २८० टन वजनाच्या एकाच अखंड दगडातून कोरलेला आहे, ज्याला पूर्ण होण्यासाठी अडीच मास लागले आणि त्यातून ६० टन वजनाचे शिल्प साकार झाले. महत्त्वाचे म्हणजे हा पुतळा जगातील सर्वांत कठीण ग्रेनाईट दगडांपैकी एकाचा वापर करून बनवला आहे, ज्यामुळे ही कामगिरी अधिक उल्लेखनीय ठरते. या प्रकल्पाने श्री. योगीराज राष्ट्रीय महत्त्वाच्या मूर्तीची निर्मिती करणारे ‘सर्वांत तरुण शिल्पकार’ ठरले.

२. शिल्पकार एक ‘करिअर’ म्हणून

प्रारंभी त्यांनी ‘शिल्पशास्त्र’ या प्राचीन कलेचा अभ्यास केला. हे पारंपरिक ज्ञान अचूक मापांवर आधारित आहे, ज्याला त्यांच्या पद्धतीत अनेकदा ‘थडम’ किंवा ‘अचूकतेसाठी तांदळाचे दाणे वापरणे’, असे म्हणतात. वयाच्या ११ व्या वर्षी वडिलांसह शिल्प करतांना त्यांच्या हातांनी प्रथम शिल्पकलेची उपकरणे स्पर्शली आणि काही वर्षांनंतर त्यांनी वरिष्ठ कलाकारांशी स्पर्धा करण्यास प्रारंभ झाला. पदवीपर्यंतचे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर १४ जानेवारी २००५ या दिवशी त्यांनी मकरसंक्रांतीच्या शुभमुहूर्तावर अवघ्या २ दिवसांत अयप्पा स्वामींची मूर्ती साकारून त्यांच्या कारकीर्दीत एक महत्त्वपूर्ण टप्पा गाठला. योगायोगाने अयोध्या येथील रामलल्लांच्या मूर्तीलाही १४ जानेवारी २०२४ या दिवशी मकरसंक्रांतीच्या दिवशी अंतिम रूप देण्यात आले.

वर्षानुवर्षे केलेल्या सरावानंतर त्यांनी ‘मैसुरू शिल्पकला शैली’त प्रावीण्य मिळवले, जी ‘होय्सळ वास्तूकले’त वापरल्या जाणार्‍या पद्धतींची सुधारित आवृत्ती आहे. त्यांनी स्वतःचे कौशल्य इतके निपुण केले आहे की, ते आज कोणत्याही दगडातून उल्लेखनीय आणि वास्तववादी शिल्पे साकारू शकतात. तथापि त्यांचा मार्ग केवळ कलात्मक प्रयत्नांनीच घडलेला नव्हता. इतरांप्रमाणेच त्यांना व्यावसायिक शिक्षण घ्यावे लागले. त्यांनी ‘एम्.बी.ए.’चे शिक्षण पूर्ण केले आणि व्यावसायिक जगात प्रवेश केला. असे असले, तरी त्यांची शिल्पकलेची ओढ त्यांच्यात कायम राहिली. कदाचित् ती त्यांच्या बोटांना होणारा दगडाचा स्पर्श, शिल्पकार आणि वस्तूंमधील शांत संवाद किंवा त्यांच्या कुटुंबाचा वारसा पुढे नेण्याची तीव्र इच्छा यांमुळे ती ओढ कायम राहिली असेल. वर्ष २००८ मध्ये त्यांनी जीवनात पालट घडवणारा निर्णय घेतला आणि त्यांनी शिल्पकारांसाठीचा स्टुडिओ निवडला. हा पालट आव्हानांविना नव्हता. शिल्पकलेत त्यांनी त्यांचे कौशल्य वाढवले.

आजपर्यंत त्यांनी विविध आकार आणि शैलीतील १० सहस्रांहून अधिक मूर्ती साकारल्या आहेत. मूर्ती या अधिक वास्तववादी आणि भावपूर्ण होण्यासाठी त्यांनी २ वर्षे परिश्रमपूर्वक शिल्पे अन् मानवी रचना यांचा अभ्यास केला.

३. शिल्पकलेतील प्रवासाला महत्त्वपूर्ण वळण

श्री. अरुण योगीराज यांना मैसुरूचे शेवटचे महाराजा जयचामराजेंद्र वाडियार यांची १५ फूट उंचीची संगमरवरी मूर्ती साकारण्याची संधी मिळाली. त्यांचे तरुण वय लक्षात घेता, प्रशासकीय आयुक्तांनी प्रश्न विचारला, ‘त्यांच्यासारखा तरुण मुलगा इतके मोठे काम हाताळू शकेल का ?’ श्री. अरुण योगीराज यांना त्यांच्या क्षमतेवर विश्वास होता आणि त्यांनी मूर्ती बनवण्याची संधी मागितली. ती मूर्ती ‘केवळ समाधान झाल्यास स्वीकारू शकता’, असे सांगितले. यानंतर त्यांनी स्वतःची सर्व आर्थिक बचत या प्रकल्पात गुंतवली आणि अत्यंत बारकाईने मूर्ती साकारली. त्यांच्या कष्टाचे फळ त्यांना तेव्हा मिळाले, जेव्हा कर्नाटकच्या मुख्यमंत्र्यांनी वर्ष २०१५ मध्ये एका कार्यक्रमात सांगितले, ‘यापूर्वीच्या मूर्ती चांगल्या असल्या, तरी श्री. अरुण योगीराज यांनी बनवलेली मूर्ती जिवंत दिसते.’ या कौतुकाने त्यांच्या कौशल्याला मान्यता दिली आणि त्यांना अधिक महत्त्वाचे प्रकल्प हाती घेण्याचा आत्मविश्वास मिळाला.

४. मिळालेले पुरस्कार आणि सन्मान

अ. श्रीरामलल्लाची सर्वांग सुंदर आणि भावपूर्ण मूर्ती घडवल्याने पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी श्री. अरुण योगिराज यांचा गौरव आणि कौतुक केले.

आ. अमर शिल्पी जकणाचार्य ट्रस्टद्वारे सन्मान, ‘कर्नाटक राज्य पुरस्कार’, कर्नाटक हस्तकला परिषदेद्वारे ‘मानद सदस्यत्व’ प्रदान, मैसूर जिल्हा प्रशासनाकडून ‘नाल्वडी पुरस्कार’, भारत सरकारकडून दक्षिण विभाग ‘युवा प्रतिभावान कलाकार पुरस्कार’, शिल्पकार संघटनेकडून शिल्प कौस्तुभ पुरस्कार, मैसूर जिल्हा प्राधिकरणाकडून ‘राज्योत्सव पुरस्कार’, कर्नाटकचे मुख्यमंत्री आणि मैसूर जिल्हा क्रीडा अकादमीद्वारे सन्मान.

इ. संयुक्त राष्ट्रांचे माजी सरचिटणीस कोफी अन्नान यांच्याकडून वैयक्तिक प्रशंसा.

🪷हिंदुत्वाचे शिलेदार या सदरामध्ये प्रसिद्ध होणाऱ्या मान्यवरांची माहिती वाचण्यासाठी इथे क्लिक करा !🪷