महादेवाला त्रिपुंड्र का लावतात ?

देवाधिदेव महादेव म्हणून शिवशंकर ओळखले जातात. शंकराला बेलपत्र, धोतरा, पांढरी फुले, तसेच दूध किंवा पाणी यांचा अभिषेक केला जातो. भगवान शिवाला प्रसन्न करण्यासाठी आणखी एक गोष्ट केली जाते, ती म्हणजे भगवान शिवाला चंदनाचा टिळा लावणे. हा टिळा पांढर्‍या रंगाचा असून यासाठी पांढरे चंदन किंवा भस्म वापरले जाते. तीन आडव्या रेषा काढून हा टिळा लावतात त्याला ‘त्रिपुंड्र’ म्हणतात. त्रिपुंड्र शिवाला प्रिय असण्यामागील कारण, तसेच त्रिपुंड्राचे महत्त्व जाणून घेऊया.

त्रिपुंड्र हा भगवान शिवाच्या श्रृंगारातील एक महत्त्वाचा भाग आहे. शैव परंपरेत त्रिपुंड्र लावण्याची प्रथा आहे. शिवपिंडीवर त्रिपुंड्र लावलेले असते, तसेच शिवपूजा करतांना त्रिपुंड्र लावले जाते. भक्तगण कपाळी आवर्जून त्रिपुंड्र लावतात. या त्रिपुंड्राचे महत्त्व, तसेच त्यातील गूढ अर्थ जाणून घेऊया.

१. त्रिपुंड्राचा अर्थ

शिवशंकराच्या पूजेत भक्तगण आवर्जून त्रिपुंड्र लावतात. शिवपिंडीवर नेहमीच त्रिपुंड्र पहायला मिळते. त्रिपुंड्रातील प्रत्येक ओळीचा एक अर्थ आहे.

पहिली ओळ – अहंकारापासून दूर रहा.

दुसरी ओळ – अज्ञानाला दूर करा.

तिसरी ओळ – वाईट कर्मांपासून स्वतःला दूर ठेवा.

त्रिपुंड्र लावल्यामुळे महादेवासोबत २७ देवी-देवता आणि नवग्रह यांची कृपादृष्टी अन् आशीर्वाद भक्तांना मिळतो. त्रिपुंड्राच्या ३ ओळींमध्ये देवतांचा निवास असून त्या आपल्या शरिराच्या सर्व अवयवांमध्ये स्थित आहेत. त्रिपुंड्राच्या पहिल्या ओळीत अकार, रजोगुण, पृथ्वी, धर्म, क्रियाशक्ती, ऋग्वेद, गार्हपत्य अग्नी, प्रणवचे पहिले अक्षर, प्रात:हवन आणि महादेव यांचा निवास असतो. त्रिपुंड्राच्या दुसर्‍या ओळीत उकार, सत्त्वगुण, आकाश, अंतरात्मा, इच्छाशक्ती, यजुर्वेद, दक्षिणाग्नी, प्रणवचे दुसरे अक्षर, मध्यान्ह हवन आणि महेश्वर या देवता निवास करतात. त्रिपुंड्राच्या तिसर्‍या ओळीत सामवेद, तिसरे हवन, प्रणव, मकर, तमोगुण, स्वर्ग, देव, ज्ञानशक्ती आणि शिव यांचे तिसरे अक्षर अग्नीचे आवाहन करणे यांचा निवास असतो.

२. त्रिपुंड्राचे महत्त्व

धार्मिक प्रसंगी आणि उपासनेत त्रिपुंड्राचे विशेष महत्त्व आहे. कपाळ आणि दंड यांवर त्रिपुंड्र लावण्याची पद्धत आहे. आज्ञाचक्र जे कपाळाच्या मध्यभागी असते, तिथे त्रिपुंड्र लावले जाते, विभूती लावली जाते. यामुळे मनात कोणतेही वाईट विचार येत नाहीत.

यासोबतच त्याची नकारात्मकताही निघून जाते. मनात सात्त्विकता रहाते. विभूती आपल्यामध्ये सकारात्मकता वाढवते, तसेच आपल्या शरिरात असणार्‍या ७ चक्रांना नियंत्रित करते.

३. कसे लावावे त्रिपुंड्र ?

त्रिपुंड्र शरिरावर ३२, १६, ८ किंवा ५ ठिकाणी लावले जाते. आजच्या काळात शरिरावर ५ ठिकाणी म्हणजे कपाळ, दोन्ही हात, हृदय आणि नाभीवर त्रिपुंड्र लावले जाते. शिवपुराण कथेनुसार भगवान शिवाला चंदन, लाल चंदन आणि अष्टगंधाने त्रिपुंड्र लावावे.  त्रिपुंड्र नेहमी डाव्या डोळ्यापासून उजव्या डोळ्यापर्यंत लावावे, हे लक्षात ठेवा. त्रिपुंड्र लावतांना डाव्या बाजूने प्रारंभ करावा आणि उजव्या बाजूला येऊन थांबावे.

काही शिवभक्त भगवान शिवाचे त्रिपुंड्र लावतात आणि माता गौरीसाठी मध्यभागी लाल रंगाचा बिंदू ठेवतात. याला गौरी-शंकराचे रूप असे मानले जाते. गौरी शंकराच्या उपासकांमध्येही काहीजण आधी बिंदू आणि नंतर त्रिपुंड्र लावतात, तर काही जण आधी त्रिपुंड्र आणि नंतर बिंदू लावतात.

– श्री. यशवंत नाईक, मलेशिया