‘सध्‍या प्रत्‍येकाच्‍या तोंडी सहज एक वाक्‍य येते, ‘‘आजकाल फारच थकायला होत आहे.’’ का बरे थकवा येत असावा? या थकण्‍याने आपले बालपण हरवले, तरुणपण मरगळून गेले आणि म्‍हातारपण असह्य झाले. थकवा येण्‍याची कारणे काय ? उत्‍साह का वाटत नाही ? यांमागील कारणे जाणून घेऊन त्‍यावर उपचार करूया.
१. थकवा म्‍हणजे काय ?
एखाद्या विशिष्‍ट मांसपेशीची किंवा एकाहून अनेक मांसपेशींची शक्‍ती अल्‍प होणे, म्‍हणजे थकवा. काम करण्‍यास उत्‍साह न वाटणे आणि थोड्या परिश्रमानंतर दमून जाणे, म्‍हणजे थकवा. हा थकवा शरिराचा असतो, तसाच मनाचाही असतो आणि म्‍हणून रडल्‍यानंतरही थकल्‍यासारखे जाणवते. आपल्‍या बोलीभाषेत अनेक गोष्‍टीत ‘थकवा’ म्‍हणूनच आपण गृहीत धरतो. आळस आणि थकवा यांत भेद आहे. आळसात आपली क्रियाशक्‍ती पुरेशी असते, तर थकण्‍यामध्‍ये शक्‍तीपात होतो आणि इच्‍छा असूनही पुरेशा प्रमाणात क्रिया करता येत नाहीत. भारतात ३० ते ६० वर्षे वयोगटातील स्‍त्रियांमध्‍ये या दुर्लक्षित थकव्‍याचे प्रमाण सर्वाधिक आढळून येते. अर्थात् वयोपरत्‍वे शरिराची होणारी झीज आणि त्‍यामुळे जाणवणारा थोडा थकवा हा नैसर्गिक असतो.
२. थकव्‍याची कारणे आणि प्राथमिक उपाय
विचित्र वेळी झोपणे, झोपेत फार घोरणे, झोपतांना जाणवणारा दम्‍याचा त्रास, सारखी स्‍वप्‍ने पडणे, अशा विविध कारणांनी पुरेशी आणि शांत झोप होऊ शकत नाही. मेंदू आणि शरीर यांना पूर्ण विश्रांती न मिळाल्‍याने दिवसभर थकवा जाणवतो. यावर खालील उपाय करू शकतो.
अ. शारीरिक आणि मानसिक तक्रारी यांवर आधुनिक वैद्यांच्‍या (डॉक्‍टरांच्‍या) सल्‍ल्‍याने योग्‍य औषधे घ्‍यावी. योग, ध्‍यान-धारणा आणि प्राणायाम शिकून घेऊन करावे.
आ. झोपतांना उष्‍ण दुधात मध घालून प्‍यावे. दुधात ‘ट्रिप्‍टोफन’ असते. त्‍यामुळे झोपेसाठी उपयोगी पडणारे ‘सिरोटोनिन’ द्रव्‍य अधिक प्रमाणात निर्माण होते. मधातील कर्बोदके ही द्रव्‍ये मेंदूपर्यंत वेगाने पोचवतात.
इ. खसखस आणि जायफळ घालून केलेली दुधाची खीर रात्री झोपतांना घ्‍यावी.
ई. झोपतांना थोडे वाचन करावे आणि शांत संगीत ऐकावे.
उ. खोलीतील तापमान, दिव्‍यांचा प्रखर उजेड आणि आवाज टाळावा. अंधाराने ‘मेलाटोनिन’ नावाचे द्रव्‍य मेंदूत निर्माण होते. त्‍यामुळे नैसर्गिक झोप येण्‍यास साहाय्‍य होते.
उ. झोपण्‍यापूर्वी भीतीदायक आणि संशयास्‍पद कार्यक्रम बघू नयेत.
३. रक्‍ताल्‍पता (अ‍ॅनिमिया)
लाल रक्‍तपेशी ऑक्‍सिजनचे वहन करत असतात. लोह हा त्‍यांचा महत्त्वाचा घटक असतो. जेव्‍हा लोहाचे प्रमाण अल्‍प होते, तेव्‍हा हा प्राणवायू पेशींपर्यंत अल्‍प प्रमाणात पोचतो. पेशींना पुरेसा प्राणवायू न मिळाल्‍याने पेशींमधील थकवा आपणास जाणवू लागतो. चालल्‍याने किंवा जिना चढल्‍याने धाप लागते, काम करण्‍याची इच्‍छा होत नाही, सतत झोपावेसे वाटते, तसेच श्‍वास कष्‍टप्रद होतो. यांवर खालील उपाय करावे.
अ. आधुनिक वैद्यांच्‍या सल्‍ल्‍याने लोहयुक्‍त गोळ्‍या किंवा पातळ औषधे घ्‍यावी. लोहयुक्‍त औषधाने बरे न वाटल्‍यास तपासणी करणे आवश्‍यक असते.
आ. आहारात हिरव्‍या पालेभाज्‍या, खजूर, बीट, काळा मनुका, डाळी, अंडी, मासे इत्‍यादीचे प्रमाण वाढवावे. लोहाच्‍या शोषणासाठी ‘क’ जीवनसत्त्वाची आवश्‍यकता असते. त्‍यासाठी वरील पदार्थांवर लिंबू पिळून ते घ्‍यावे. आहारात संत्री, मोसंबी, टोमॅटो, अननस इत्‍यादींचा समावेश करावा.
इ. आवळ्‍याचा कोणताही पदार्थ प्रतिदिन चालेल.
४. रक्‍तातील साखर
शरिरातील न वापरता येणारी साखर शरिरात थकवा निर्माण करते. रक्‍तात अल्‍प असलेली साखरेची पातळीही थकवा निर्माण करते. शरिरात ऊर्जा निर्माण करण्‍यास पेशींना साखरेच्‍या माध्‍यमातून उद्दिपन मिळणे, हे दोन्‍ही प्रकारांमध्‍ये होऊ शकत नाही आणि थकवा जाणवतो. त्‍यावर पुढील प्रकारे उपाय करू शकतो.
अ. मधुमेहींनी औषधाची मात्रा आधुनिक वैद्यांकडून पालटून घ्‍यावी. आहारात योग्‍य पालट करून पुरेसा व्‍यायाम करावा.
आ. साखरेची पातळी अल्‍प होत असल्‍यास लगेचच थोडी साखर, बिस्‍किटे, चॉकलेट किंवा फळांचा रस घ्‍यावा.
५. थायरॉईड
शरिरातील इंधनातून किती, कशी, केव्‍हा आणि किती वेगाने ऊर्जानिर्मिती होईल ? हे थायरॉईड ग्रंथीद्वारे निर्माण होणारे स्रावांचे प्रमाण ठरवत असते. या ऊर्जेमधून शरिराची विविध कार्ये घडून येतात. या ग्रंथीचे कार्य जेव्‍हा काही कारणाने अल्‍प होते (हायपोथायरॉइडिझम्), तेव्‍हा थकवा येतो. त्‍यासाठी रक्‍त तपासणी करून घेता येते. आधुनिक वैद्यांकडून औषधे घेणे, व्‍यायाम करणे आणि सकारात्‍मक दृष्‍टीकोन घेणे आवश्‍यक असते. याकडे स्‍त्रिया दुर्लक्ष करतात.
६. कॅफेन
चहा, कॉफी आणि कोकसदृश पेय घेतल्‍यावर कॅफेनचे दुष्‍परिणाम जाणवू लागतात. थोड्या प्रमाणात कॅफेन उत्तेजक असले, तरी अतिरेकाने झोप न येणे, छातीत धडधडणे, अस्‍वस्‍थ होणे आणि मग थकल्‍यासारखे वाटणे ही लक्षणे निर्माण होतात. हे कारण अनेकदा थकण्‍याच्‍या संदर्भात दुर्लक्षित रहाते. यासाठी हळूहळू प्रमाण अल्‍प करावे. एकदम बंद केल्‍यास इतर त्रास उद़्‍भवतात.
७. हृदयरोग
घराची स्‍वच्‍छता, खरेदी, जिने चढणे अशा लहानसहान गोष्‍टींनी दम लागतो. या क्रिया करतांना हृदयावर रक्‍ताभिसरणाचा येणारा अधिकचा ताण सहन होत नाही. हाता-पायांपेक्षा महत्त्वाच्‍या अवयवांना रक्‍तपुरवठा केला जातो. यामुळे थकवा जाणवतो.
कामे पूर्ण करण्‍याच्‍या हट्टापायी स्‍त्रिया याकडे दुर्लक्ष करतात.
अ. लवकरात लवकर तज्ञ आधुनिक वैद्यांच्‍या सल्ला घ्‍यावा.
आ. नियमित व्‍यायाम करणे, तसेच जंकफूड आणि तेलकट पदार्थ यांचा मोह आवरणे आवश्‍यक असते.
इ. आहारात सुकामेवा, दालचिनी पूड, लसूण, काळ्‍या मनुका, आले, जवस, टोमॅटो, संत्री, पालक इत्‍यादींचा समावेश करावा. ‘ब’ आणि ‘क’ जीवनसत्त्व असलेले पदार्थ, तसेच तंतुमय पदार्थाचे प्रमाण आहारात वाढवावे.
८. आहार
पुरेसा किंवा सकस आहार न घेतल्‍यामुळे थकवा येतो. चौरस आहार घेणे धकाधकीच्‍या जीवनशैलीमुळे शक्‍य होत नाही. जंकफूड, गोड पदार्थ, तेलकट पदार्थ वेळी-अवेळी खाणे, तंतुमय पदार्थ आणि सत्त्वांचा अभाव असणारे पदार्थ खाणे यांमुळे थकवा येतो. काही पदार्थ खाल्‍ल्‍यावर शरिरातील साखर लगेच वाढते आणि थोड्या वेळात साखरेची पातळी एकदम अल्‍प होऊन थकवा जाणवतो आणि झोप येते. काही पदार्थांची अ‍ॅलर्जी असते. ते पचनास त्रासदायक होतात आणि त्‍यामुळे थकवा जाणवतो. ‘बी-१२’ जीवनसत्त्वाची कमतरताही थकवा निर्माण करते. यावर खालील उपाय करू शकतो.
अ. आहारात सर्व भाज्‍या आलटून पालटून असाव्‍यात. उदा. फळभाज्‍या, शेंगभाज्‍या, पालेभाज्‍या.
आ. आहारात पुरेशी आणि उत्तम प्रथिने असलेल्‍या डाळी, उसळी, अंडी, शेंगदाणे, चिकन, दुग्‍धजन्‍य पदार्थ इत्‍यादींचा समावेश असावा.
इ. प्रतिदिन तीळ, जवस, खोबरे आणि कढीपत्ता यांची एकत्र केलेली चटणी खावी.
ई. पुरेसे पाणी प्‍यावे.
९. इतर कारणे
औषधांचे दुष्‍परिणाम, अपघात, मोठे आजार (डेंग्‍यू, जुलाब, विषमज्‍वर,उलट्या इत्‍यादी), स्‍त्रियांना पाळीचा अतीरक्‍तस्राव, कॅल्‍शियमची न्‍यूनता, नैराश्‍य अशा अनेक कारणांनी थकवा येऊ शकतो.
– वैद्या संजीवनी राजवाडे (२४.४.२०१८)
(साभार : दैनिक ‘लोकसत्ता’)
कापूस पिकाची ‘व्यथा’ ! 
त्रिपुरारी पौर्णिमा
श्रवण आणि ऐकणे यांमुळे माणूस विद्वान होतो !
योग्‍य पद्धतीने चालण्याने चांगले स्वास्थ्य लाभणे !
निवडणुकीचे घोषणापत्र आणि मतदारांची जागृती !
बंगाल आणि बांगलादेश येथील हिंदूंचे धर्मांतर अन् त्‍यांचा छळ यांचा इतिहास !