संगीताच्या माध्यमातून ‘ईश्वरप्राप्ती’ कशी होते ?

१. ईश्वरप्राप्तीची प्रक्रिया

१ अ. ईश्वर म्हणजे चांगल्या कार्यांत साथ देत असलेली एक वैश्विक चैतन्यशक्ती ! : ‘ईश्वरप्राप्तीसाठी संगीत’ या विषयावर चर्चा चालू करण्याआधी ‘ईश्वर म्हणजे काय ?’, हे जाणून घेणे महत्त्वाचे ठरते. ईश्वर म्हणजे एक वैश्विक चैतन्यशक्ती. ही शक्ती चराचरामध्ये जागृत असते. ती मनुष्यामध्येही जागृत असते. माणसाने सर्वप्रथम स्वतःमध्येच ईश्वर शोधला पाहिजे आणि आपण आपल्याशीच संवाद साधला पाहिजे. असा संवाद साधला असता ‘आपण का जन्माला आलो ? पृथ्वीवरील आपले कार्य काय ? आपण जगात कसे वागले पाहिजे ? आपण जगाला काय दिले पाहिजे ?’, या सर्वांचा विचार आपण केला पाहिजे. हा विचार करतांना आपल्याला कळून येईल, ‘कुठलेही चांगले सामाजिक कार्य करत असतांना आपल्याला एका दैवी शक्तीची साथ मिळत असते; परंतु त्यासाठी अहंकार बाजूला ठेवून त्या वैश्विक शक्तीच्या अस्तित्वावर विश्वास ठेवायला हवा.’

१. संत तुकाराम महाराज म्हणतात,
जेथे जातो तेथे तू माझा सांगाती । चालविसी हातीं धरोनियां ।।

२. समर्थ रामदासस्वामी म्हणतात,
सदा सर्वदा देव सन्नीध आहे । कृपाळूपणे अल्प धारिष्ट पाहे (टीप)।।
– मनाचे श्लोक, श्लोक ३६

टीप : देवाचे अस्तित्व आपल्याजवळ सततच असते आणि आपले छोटे धाडसही (छोटे प्रयत्नही) तो अत्यंत कृपाळूपणे पहात असतो.
आपण नेहमी सकारात्मक विचार ठेवून काम करत राहिलो, तर आपल्याला दोन-तीनदा अपयश आले, तरी चौथ्या वेळेला यश येतेच; म्हणून आपण आपल्या जीवनाचे ध्येय ठरवून जर कार्य करत राहिलो, तर आपल्याला नक्कीच ईश्वरी सत्तेचे अनुभव येऊ लागतील.

१ आ. द्वैत आणि अद्वैत भाव : हे सर्व सर्वांना कळतेच असे नाही; कारण प्रत्येकाला देवाने वेगवेगळी बुद्धी दिलेली असते; म्हणून जगामध्ये द्वैत आणि अद्वैत असे दोन भाव निर्माण झाले. माणसामध्ये अहंकार खोलवर रुजलेला असल्यामुळे तो स्वतःला देवापेक्षा वेगळे मानतो. त्याच्यामध्ये गुणवृद्धी होताच त्याला ‘मी स्वतः देवच आहे’, असे वाटायला लागते. ‘मी आणि देव हे वेगवेगळे आहोत’, असे जे म्हणतात, त्यांच्या मनात द्वैतभाव असतो.

जेव्हा ईश्वरप्राप्तीचा विचार केला जातो, तेव्हा तुम्ही आत्म्याशी आणि आत्मा परमात्म्याशी संयोग साधतो. तेव्हा एक प्रकारचा अद्वैत भाव निर्माण होतो आणि त्या माणसाला सगळ्या वस्तू, सजीव माणसे आणि प्राणी यांमध्ये देव दिसू लागतो. ‘तुझे-माझे’, असे काहीच उरत नाही. याला ‘अद्वैत भाव’, असे म्हणतात, उदा. संत एकनाथ महाराज यांनी नदीवरून आंघोळ करून येत असतांना एका तहानलेल्या गाढवाला पाणी पाजले; कारण त्यांना त्या तहानलेल्या गाढवामध्ये विठ्ठल दिसला. याचा अर्थ संत एकनाथ महाराज यांच्या मनात अद्वैत भाव निर्माण झाला होता.

१ इ. ‘अंतरीच्या ईश्वराची जाणीव झाल्यावर मन आणि शरीर शुद्ध होऊन परमात्म्याशी तादात्म्य पावणे’, म्हणजेच ईश्वरप्राप्ती ! : सर्व संतांनी सांगितले आहे, ‘ईश्वर बाहेर नसून आपल्या अंतर्मनात वास करत असतो’; म्हणून ‘अंतरी असलेला श्रीराम बघा’, असे सर्व संत आपल्याला सांगतात. जर ‘आपल्यामध्ये देव आहे’, असे मानले, तर षड्रिपू हळूहळू आपोआप शांत होतात. ‘काम, क्रोध, लोभ, मद, मत्सर आणि दंभ’, हे सहाही रिपू (शत्रू ) हळूहळू शांत होतात; कारण आपण ‘आपल्यामध्ये अत्यंत मंगल आणि पवित्र शक्ती वास करत आहे’, अशी कल्पना करतो. अशा प्रकारे आपल्यातील सर्व वासना क्षय पावतात आणि आपले मन अन् शरीर शुद्ध होऊ लागते. शेवटी आपण परमात्म्याशी तादात्म्य पावतो. यालाच कदाचित् ‘ईश्वरप्राप्ती’, असे म्हणतात.

२. संगीताच्या माध्यमातून ईश्वरप्राप्तीची प्रक्रिया

२ अ. बारा स्वरांपासून निर्माण झालेल्या विविध रागांवर संशोधन झालेले असणे : संगीत हासुद्धा ईश्वरप्राप्तीचा एक मार्ग आहे. संगीतात एक अद्भुत शक्ती आहे. गोड, कर्णमधुर असे १२ नाद म्हणजे स्वर. यांत ७ शुद्ध स्वर (टीप १), ४ कोमल स्वर (टीप २) आणि १ तीव्र स्वर (टीप ३), असे भेद आहेत. या १२ स्वरांमधून विवक्षित (विशेष लक्षणयुक्त वा काहीतरी ठळक गुण असलेले) स्वर निवडून त्यांना विशिष्ट नियमांनी बांधतात, तेव्हा ‘राग’ (टीप ४) सिद्ध होतो. असे सर्वसाधारणपणे ४०० राग आहेत; पण त्यांतील साधारणतः १०० राग प्रचलित आहेत. या रागांवर वेगवेगळ्या प्रतिभावंतांनी वेगवेगळ्या दृष्टीकोनांतून शेकडो वर्षे सरावाच्या (रियाजाच्या) माध्यमातून संशोधन केले आहे. त्यात ‘संगीतोपचार’ हाही दृष्टीकोन होताच. ‘संगीत मनको पंख लगाए, सुरों की रिमझिम रस बरसाए, स्वर की साधना है ईश्वर की ।।’, असे एका हिंदी गाण्यात म्हटलेले आहेच.

टीप १ – जेव्हा सातही स्वर आपल्या मूळ जागेवरच असतात, तेव्हा त्यांना ‘शुद्ध स्वर’, असे म्हणतात.

टीप २ – जे स्वर आपली मूळ जागा सोडून अल्प उंचीवर येतात; परंतु मागील स्वरापेक्षा अधिक उंचीवर असतात, त्यांना ‘कोमल स्वर’, असे म्हणतात.

टीप ३ – जो स्वर आपली मूळ जागा सोडून अधिक उंचीवर जातो; परंतु पुढील स्वरापेक्षा अल्प उंचीवर असतो, त्याला ‘तीव्र स्वर’, असे म्हणतात.

टीप ४ – ज्या नियमबद्ध स्वर समुहामुळे सर्वांचे मनोरंजन होते आणि रसनिर्मिती होते, त्या स्वरसमूहास ‘राग’ असे म्हणतात.

२ आ. स्वर निर्गुण-निराकार, मंगल आणि पवित्र असल्याने त्यांच्यामुळे मनात पवित्र भाव निर्माण होणे अन् संगीत ऐकल्यावर मनाला शांतीची अनुभूती येणे : संगीत म्हणजेच १२ स्वर आणि त्यांना प्रवाहित करणारी लय (टीप ५) अन् त्या लयीवर बेतलेले वेगवेगळे ताल (टीप ६). संगीतामध्ये स्वर हे प्रधान असतात आणि त्यांना प्रवाहित करण्यासाठी लय अन् ताल हे निश्चित केले जातात. हे स्वर निर्गुण-निराकार, मंगल आणि पवित्र असल्यामुळे ते आपल्या मनात तसाच पवित्र भाव निर्माण करतात. संगीत ऐकल्याने मन शांतीचा अनुभव घेऊ लागते. संगीतामुळे मन सर्व प्रकारची द्वेषभावना विसरून जाते.

टीप ५ – लय म्हणजे गती. दोन मात्रांमधील सारखे धावते अंतर म्हणजे लय.

टीप ६ – नियमबद्ध मात्रांचा समूह म्हणजे ताल.

२ इ. संगीतामुळे होणारे लाभ लक्षात घेऊन बालपणापासूनच मुलांना संगीत ऐकण्याची सवय लावणे आवश्यक असणे : संगीतामुळे वासना हळूहळू शांत होऊ लागतात. मन एका वेगळ्याच समाधीमध्ये रंगून जाते; परंतु यासाठी आपणास संगीत ऐकण्याची सवय बालपणापासून असावी लागते. त्यासाठी आपल्या कुटुंबामध्येसुद्धा संगीत ऐकण्याची आणि शिकण्याची सवय असावी लागते. बालपणी आपल्या मनावर आपले आई-वडील, काका-काकू, मामा-मामी, असे अनेक नातेवाईक सुसंस्कार करत असतात. असे संस्कार अमृतासमान असतात. त्यांतून जर मुलांना नियमितपणे संगीत ऐकवले गेले, शिकवले गेले, तर संगीत मुलांच्या मनावर चांगले संस्कार करील आणि मन शांत करील. संगीत बुद्धीची कुशाग्रताही वाढवते. ते मनामध्ये दया, क्षमा आणि शांती यांचे रोपणही करते. स्वर हे साक्षात्कारी असतात. ‘स्वरसंवाद ऐकणे आणि त्यातील संजीवक ऊर्जा अनुभवणे’, हा एक रोमांचकारी अनुभव असतो. ‘संगीत ऐकणे’, हे माणसाला नेहमी लाभदायकच ठरत असते.

२ ई. आहत आणि अनाहत नाद : नाद हा दोन प्रकारचा असतो. एक ‘आहत नाद’. हा दोन वस्तूंच्या एकमेकांवरील आघाताने आणि हवेत लहरी निर्माण झाल्यामुळे आपल्या कानांना ऐकू येतो. दुसरा ‘अनाहत नाद’. हा आपल्या शरिरातील विविध क्रियांमधून निर्माण होतो, उदा. रक्त वहाणे, हृदयाचे ठोके, जुन्या पेशींचा नाश होणे आणि नव्या पेशी जन्माला येणे, पाच प्राणांचे शरिरातून वहन, या सगळ्यांतून एक प्रकारचा नाद निर्माण होत असतो; परंतु तो आपल्या कानांना ऐकू येत नाही. तो नाद नक्कीच आपल्या शरिरामध्ये होत असतो. त्या नादाला ‘अनाहत नाद’, असे म्हणतात.

२ उ. ‘ॐ’काराचा नाद शरिरामध्ये जागृत ठेवल्यास शरीर आणि मन शुद्ध होऊन ईश्वरप्राप्तीचे ध्येय गाठणे शक्य होणे : सर्व सृष्टीमध्ये नाद हा कणाकणामध्ये भरलेला आहे. नाद हा सर्व सृष्टीला व्यापून उरलेला आहे. ‘पृथ्वीवरचे सर्व आवाज थांबले, तर आपल्याला ‘ॐ’कार ऐकू येईल’, असे काही शास्त्रज्ञ म्हणतात. ‘ॐ’काराचा नाद आपल्या शरिरामध्ये जागृत ठेवला, तर आपले शरीर आणि मन शुद्ध होण्यास साहाय्य होते अन् आपण आध्यात्मिक वाटेवरून मार्गक्रमण करू लागतो आणि शेवटी ईश्वरप्राप्तीचे ध्येय गाठू शकतो.

२ ऊ. शब्दब्रह्म आणि नादब्रह्म एकत्र आल्यावर आत्म्याचा परमात्म्याशी संवाद होऊन ईश्वरप्राप्तीचा एक विलक्षण अनुभव घेता येणे : संगीताच्या समवेतच आपण स्तोत्र आणि मंत्र यांचे पठण केले पाहिजे. तोसुद्धा ईश्वरप्राप्तीचा एक मार्ग असू शकतो. जेव्हा शब्दब्रह्म आणि नादब्रह्म एकत्र होतात, तेव्हा मंगल अन् पवित्र अशी एक शक्तीमान ऊर्जा सिद्ध होते. ही ऊर्जा आपल्या शरिरातील अनेक अमंगल आणि अपवित्र अशा गोष्टींचा नाश करते. आपण मंगल आणि पवित्र वाटेवरून वाटचाल करू लागतो. आपण आपल्या आत्म्याचा परमात्म्याशी संवाद साधू लागतो. हीच ईश्वरप्राप्तीची पहिली पायरी असते. जेव्हा आत्म्याचा परमात्म्याशी संवाद होऊ लागतो, तेव्हा आत्मा आणि परमात्मा एकरूप होऊन आपल्याला ईश्वरप्राप्तीचा एक विलक्षण अनुभव घेता येतो.

– (पू.) श्री. किरण फाटक, डोंबिवली, जिल्हा ठाणे. (२१.३.२०२२)