ब्रह्मध्वज पूजा-विधी

२२ मार्च २०२३ या दिवशी गुढीपाडवा आहे. त्यानिमित्ताने…

हिंदूंचा वर्षारंभाचा दिवस (२२ मार्च २०२३) म्हणजे चैत्र शुक्ल पक्ष प्रतिपदा अर्थात् गुढीपाडवा. गुढीपाडव्याच्या दिवशी सूर्योदयानंतर लगेचच गुढीचे पूजन करून गुढी उभारावी, असे शास्त्रात सांगितले आहे. गुढीचे पूजन शास्त्रानुसार कसे करावे, हे मंत्रांसह वाचकांसाठी येथे देत आहोत. प्रत्यक्ष गुढी ज्या ठिकाणी उभारावयाची आहे, त्या ठिकाणी गुढी उभारून हे पूजन करावे.

प्रत्यक्ष पूजाविधी

सर्वेभ्यो देवेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमो नमः ।

१. आचमन करणे

डाव्या हातात पळी घ्यावी. उजवा हात उताणा धरावा. पळीने उजव्या हातावर पाणी घ्यावे. पुढील नावे घेत कृती करावी.

श्री केशवाय नमः । (पाणी तोंडात घ्यावे. )

श्री नारायणाय नमः । (पाणी तोंडात घ्यावे. )

श्री माधवाय नमः । (पाणी तोंडात घ्यावे. )

श्री गोविंदाय नमः । (असे म्हणत उजव्या हातावरून ताम्हणात पाणी सोडावे. हात पुसून घ्यावेत आणि जोडावेत.)

‘श्री विष्णवे नमः ।’ पासून ‘श्रीकृष्णाय नमः ।’ पर्यंतची श्रीविष्णूची २० नावे म्हणावी.

श्री विष्णवे नमः । श्री मधुसूदनाय नमः । श्री त्रिविक्रमाय नमः । श्री वामनाय नमः । श्रीधराय नमः । श्री हृषीकेशाय नमः । श्री पद्मनाभाय नमः । श्री दामोदराय नमः । श्री संकर्षणाय नमः । श्री वासुदेवायनमः । श्री प्रद्युम्नाय नमः । श्री अनिरुद्धाय नमः । श्री पुरुषोत्तमाय नमः । श्री अधोक्षजाय नमः । श्री नारसिंहाय नमः । श्री अच्युताय नमः ।श्री जनार्दनाय नमः । श्री उपेंद्राय नमः । श्री हरये नमः । श्रीकृष्णाय नमः ।

२. पुनराचम्य

पुनराचम्य म्हणजे वरील प्रकारे पुन्हा एकदा आचमन करणे

३. हात जोडून म्हणणे

गुढीला नमस्कार करतांना गुढीला नमस्कार करतांना

इष्टदेवताभ्यो नमः । कुलदेवताभ्यो नमः । ग्रामदेवताभ्यो नमः । स्थान देवताभ्यो नमः । वास्तुदेवताभ्यो नमः । आदित्यादि नवग्रहदेवताभ्यो नमः । सर्वेभ्यो देवेभ्यो नमः । सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमो नमः ।

४. देशकाल

डोळ्यांना पाणी लावावे. (भारतातील लोकांनी म्हणावयाचा देशकाल) श्रीमद्भगवतो महापुरुषस्य विष्णोराज्ञया प्रवर्तमानस्य अद्य ब्रह्मणो द्वितीये परार्धे विष्णुपदे श्रीश्‍वेत-वाराहकल्पे वैवस्वत मन्वंतरे अष्टाविंशतितमे युगे युगचतुष्के कलियुगे कलि प्रथम चरणे जंबुद्वीपे भरतवर्षे भरतखंडे दक्षिणापथे रामक्षेत्रे बौद्धावतारे दंडकारण्ये देशे गोदावर्याः दक्षिणतीरे शालिवाहन शके अस्मिन् वर्तमाने व्यावहारिके शार्वरीनाम संवत्सरे, उत्तरायणे, वसंतऋतौ, चैत्रमासे, शुक्लपक्षे, प्रतिपद् तिथौ, सौम्य वासरे, रेवती दिवस नक्षत्रे, ब्रह्मा योगे, बव करणे, मीन स्थिते वर्तमाने श्रीचंद्रे, मीन स्थिते वर्तमाने श्रीसूर्ये, धनु स्थिते वर्तमाने श्रीदेवगुरौ, मकर स्थिते वर्तमाने श्रीशनैश्‍चरौ एवंग्रहगुणविशेषेणविशिष्टायां शुभपुण्यतिथौ

५. संकल्प करणे

भांड्यातील अक्षता उजव्या हाताच्या बोटांनी घेऊन हाताचा तळवा वरच्या दिशेला करावा. मग अंगठा सोडून उरलेल्या चार बोटांवरून अक्षता हळूहळू तळव्यावरती घसरत आणाव्यात. स्वतःचे गोत्र आणि नाव उच्चारावे, उदा. काश्यप गोत्र आणि बाळकृष्ण नाव असल्यास ‘काश्यप गोत्रे उत्पन्नः बाळकृष्ण शर्मा अहं’, असे म्हणावे अन् पुढील संकल्प करावा.

‘अस्माकं सर्वेषां, सह कुटुंबानां, सह परिवाराणां, क्षेम, स्थैर्य, अभय, विजय, आयुःआरोग्य प्राप्त्यर्थं अस्मिन् प्राप्त नूतन वत्सरे, अस्मद् गृहे, अब्दांतः नित्य मंगल अवाप्तये ध्वजारोपण पूर्वकं पूजनं तथा आरोग्य अवाप्तये निंबपत्र भक्षणं च करिष्ये । निर्विघ्नता सिद्ध्यर्थं महागणपति पूजनं / स्मरणं करिष्ये । कलश, घंटा, दीप पूजां करिष्ये ।’ (‘करिष्ये’ म्हणतांना उजव्या हातातील अक्षतांवर पाणी घालून ताम्हणात सोडावे आणि हात पुसावेत. ज्यांना गणपतिपूजन करता येत असेल, त्यांनी ‘पूजनं करिष्ये’, असे म्हणावे आणि सुपारीवर किंवा नारळावर गणपतीची पूजा करावी. ज्यांना येत नाही, त्यांनी ‘स्मरणं करिष्ये’, असे म्हणावे आणि खालीलप्रमाणे गणपतीचे स्मरण करावे.)

६. श्री गणपतिस्मरण

वक्रतुंड महाकाय कोटि सूर्य समप्रभ । निर्विघ्नं कुरू मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥ महागणपतिं चिंतयामि नमः ।

७. कलश, घंटा, दीप पूजन करणे

गंध-फूल अक्षता वाहून कलश, घंटा, दीप यांची पूजा करावी.

१. कलशाय नमः । सकल पूजार्थे गंधाक्षत पुष्पं समर्पयामि ।

२. घंटिकायै नमः । सकल पूजार्थे गंधाक्षत पुष्पं समर्पयामि ।

३. दीपदेवताभ्यो नमः । सकल पूजार्थे गंधाक्षत पुष्पं समर्पयामि ।

८. ब्रह्मध्वज पूजा

ब्रह्मध्वजाय नमः । ध्यायामि । (हात जोडावे.)

ब्रह्मध्वजाय नमः । विलेपनार्थे चंदनं समर्पयामि । (गंध लावणे)

ब्रह्मध्वजाय नमः । मंगलार्थे हरिद्रां समर्पयामि । (हळद वाहणे)

ब्रह्मध्वजाय नमः । मंगलार्थे कुंकुमं समर्पयामि । (कुंकू वाहणे)

ब्रह्मध्वजाय नमः । अलंकारार्थे अक्षतां समर्पयामि । (अक्षता वाहणे)

ब्रह्मध्वजाय नमः । पूजार्थे पुष्पं, तुलसीपत्रं, दुर्वांकुरान्, पुष्पमालांच समर्पयामि ।

(फूल, तुळशीचे पान अन् दुर्वा वहाव्या आणि फुलांचा हार घालावा.)

ब्रह्मध्वजाय नमः । धूपं समर्पयामि । (उदबत्ती ओवाळणे)

ब्रह्मध्वजाय नमः । दीपं समर्पयामि । (निरांजन ओवाळणे)

९. नैवेद्य

उजव्या हातात तुळशीची दोन पाने घेऊन त्यावर पाणी घालावे. नैवेद्याच्या ताटाभोवती घड्याळाच्या काट्याच्या दिशेने एकदाच पाणी फिरवावे. नैवेद्यावर तुळशीच्या दोन पानांनी पाणी प्रोक्षण करून एक पान नैवेद्यावर ठेवावे आणि दुसरे ब्रह्मध्वजाच्या चरणी वहावे.

‘ब्रह्मध्वजाय नमः । नैवेद्यार्थे पुरस्थापित (नैवेद्याचे नाव घ्यावे.) नैवेद्यं निवेदयामि ।’ त्यानंतर ‘प्राणाय स्वाहा, अपानाय स्वाहा, व्यानाय स्वाहा,  उदानाय स्वाहा,  समानाय स्वाहा,  ब्रह्मणे स्वाहा’, हे मंत्र म्हणत उजव्या हाताच्या पाचही बोटांच्या टोकाने तळवा देवाकडे येईल, अशा रितीने नैवेद्याचा वास देवाकडे न्यावा किंवा हात जोडून ‘प्राणाय स्वाहा,  अपानाय स्वाहा,  व्यानाय स्वाहा,  उदानाय स्वाहा,  समानाय स्वाहा,  ब्रह्मणे स्वाहा’, या मंत्राने देवाला नैवेद्य समर्पित करावा. नंतर उजव्या हातावर पाणी घेऊन ‘समर्पयामि’ म्हणतांना ते पाणी ताम्हणात सोडावे.

ब्रह्मध्वजाय नमः । नैवेद्यं समर्पयामि । मध्ये पानीयं समर्पयामि, उत्तरापोशनं समर्पयामि, हस्त प्रक्षालनं समर्पयामि, मुख प्रक्षालनं समर्पयामि ।’

उजव्या हातात गंध-फूल घेऊन ते ब्रह्मध्वजाच्या चरणी वाहावे. ‘करोद्वर्तनार्थे चंदनं समर्पयामि ।’

ब्रह्मध्वजाय नमः । मुखवासार्थे पूगीफल तांबूलं समर्पयामि ।’ (विड्यावर पाणी सोडावे.)

ब्रह्मध्वजाय नमः । फलार्थे नारिकेल फलं समर्पयामि ।’ (नारळावर पाणी सोडणे)

१०. आरती ओवाळणे

(गणपतीची आरती म्हणावी.)  ब्रह्मध्वजाय नमः । मंगलार्तिक्य दीपं समर्पयामि ।

११. कापूर ओवाळणे

ब्रह्मध्वजाय नमः । कर्पूर दीपं समर्पयामि ।

१२. प्रदक्षिणा घालणे

ब्रह्मध्वजाय नमः । प्रदक्षिणां समर्पयामि । (स्वतःभोवती प्रदक्षिणा घालावी. शक्य असल्यास गुढीला घालावी.)

१३. नमस्कार करणे

ब्रह्मध्वजाय नमः। नमस्कारान् समर्पयामि । (नमस्कार करावा.)

१४. प्रार्थना

ब्रह्मध्वज नमस्तेस्तु सर्वाभीष्ट फलप्रद । प्राप्तेस्मिन् वत्सरे नित्यं मद्गृहे मंगलं कुरु ॥

अर्थ : सर्व इष्ट फल देणार्‍या अशा हे ब्रह्मध्वज देवते, तुला मी नमस्कार करतो. या नवीन वर्षामध्ये माझ्या घरात नेहमी मंगल, म्हणजे चांगले घडू दे.

अनेन कृत पूजनेन ब्रह्मध्वजः प्रीयताम् । (उजव्या हातावर अक्षता घेऊन त्यावर पाणी घालून त्या ताम्हणात सोडाव्यात. ‘विष्णवे नमो ।, विष्णवे नमो । विष्णवे नमः ।’, असे म्हणावे आणि आरंभी सांगितल्याप्रमाणे दोन वेळा आचमन करावे.)

१५. प्रसाद ग्रहण करणे

निंब पत्र (कडूलिंबाचे पान) भक्षण करावे.

१६. गुढी उतरवणे

सूर्यास्ताच्या वेळी गुळाचा नैवेद्य दाखवून गुढी उतरवावी.    ॐ

– श्री. दामोदर वझे, सनातनचे साधक-पुरोहित, ढवळी-फोंडा, गोवा.

संदर्भ : सनातनचा ग्रंथ ‘सण साजरे करण्याच्या पद्धती आणि शास्त्र’

गुढीची पूजा करतांना आणि गुढी उतरवतांना करावयाची प्रार्थना

गुढीची पूजा करतांना करावयाची प्रार्थना

‘हे ब्रह्मदेवा, हे विष्णु, या गुढीच्या माध्यमातून वातावरणातील प्रजापति, सूर्य आणि सात्त्विक लहरी आमच्याकडून ग्रहण केल्या जाऊ देत. त्यांतून मिळणार्‍या शक्तीतील चैतन्य सातत्याने टिकून राहू देे. मला मिळणार्‍या शक्तीचा वापर माझ्याकडून साधनेसाठी केला जाऊ दे’, हीच आपल्या चरणी प्रार्थना !

गुढी खाली उतरवतांना करावयाची प्रार्थना

‘हे ब्रह्मदेवा, हे विष्णु, आज दिवसभरात या गुढीत जी शक्ती सामावली असेल, ती मला मिळू दे. ती शक्ती राष्ट्र आणि धर्म या कार्यासाठी वापरली जाऊ दे’, हीच आपल्याचरणी प्रार्थना !

– श्री. भरत मिरजे  (सूक्ष्मातून प्राप्त झालेले ज्ञान)

• सूक्ष्म : व्यक्तीचे स्थूल म्हणजे प्रत्यक्ष दिसणारे अवयव नाक, कान, डोळे, जीभ आणि त्वचा ही पंचज्ञानेंद्रिये आहेत. ही पंचज्ञानेंद्रिये, मन आणि बुद्धी यांच्या पलीकडील म्हणजे  सूक्ष्म. साधनेत प्रगती केेलेल्या काही व्यक्तींना या सूक्ष्म संवेदना जाणवतात. या सूक्ष्माच्या ज्ञानाविषयी विविध धर्मग्रंथांत उल्लेख आहेत.

• सूक्ष्मातील दिसणे, ऐकू येणे इत्यादी (पंच सूक्ष्मज्ञानेंद्रियांनी ज्ञानप्राप्ती होणे) : काही साधकांची अंतर्दृष्टी जागृत होते, म्हणजे त्यांना डोळ्यांना न दिसणारे दिसते, तर काही जणांना सूक्ष्मातील नाद किंवा शब्द ऐकू येतात.