‘संगीतातील लय ही निसर्ग-निर्मित आहे’, याविषयी ठाणे येथील शास्त्रीय गायिका सुश्री संध्या खांबेटे यांनी केलेले विश्लेषण !

‘मध्यंतरी मी हाडांच्या आधुनिक वैद्यांकडे गेले होते. तेव्हा मी त्यांना विचारले, ‘‘रुग्णाला गुडघ्यात त्रास आहे कि कमरेच्या हाडात त्रास आहे ?’, हे रुग्ण बघून तुम्हाला कसे समजते ?’’ तेव्हा त्या आधुनिक वैद्यांनी मला सांगितले, ‘‘रुग्णाच्या पायाच्या चालीवरून आम्हाला ते कळते.’’

आधुनिक वैद्यांच्या कक्षामधून बाहेर आल्यावर नकळत माझे लक्ष तेथील रुग्णांकडे गेले. तेव्हा माझ्या लक्षात आले की, रुग्णांचे चालणे जरी वेगळे असले, तरी प्रत्येकाची पावले टाकण्याची लय एकच होती.

अशा प्रकारे निसर्ग आणि सभोवतालच्या गोष्टी यांच्या निरीक्षणावरून माझे ‘लय’ यासंदर्भात चिंतन चालू झाले. यातून ‘निसर्गातूनच लयीची निर्मिती कशी झाली ? निसर्ग आणि लय यांचा परस्परसंबंध कसा आहे ?’, याविषयी मला सुचलेले विचार मी पुढे दिले आहेत.

१. ‘लय’ याविषयी झालेले चिंतन

१ अ. घरातील वस्तूंमध्येही लय असल्याचे लक्षात येणे : मी रुग्णालयातून घरी आले. तेव्हा स्नानगृहामधील नळ चालू होता. त्यातून थेंब थेंब पाणी पडत होते. तेव्हा माझ्या लक्षात आले की, नळातून पडणार्‍या थेंबांमध्येही लय आहे. नंतर माझे लक्ष घड्याळाच्या ‘टीक, टीक’, या आवाजाकडे गेले. मानव-निर्मित घड्याळही अगदी लयीत त्याचे अस्तित्व दाखवत होते. अशा प्रकारे माझ्या मनात केवळ लयीचेच विचार चालू झाले.

१ आ. सर्व जीवसृष्टीत लयीचाच अंश असणे

१. पत्र्यावरून डौलात चालणारा कावळा, दुडक्या चालीत चालणारा घोडा, तसेच हत्ती, हरीण, वाघ इत्यादी प्राण्यांची ऐटीत चालण्याची एक विशिष्ट लय असते.

२. एका लयीत वार्‍याच्या समवेत गोल गिरक्या घेणारे नारळाचे झाड असो कि एका लयीत उडणारे बगळे असोत, प्रत्येकाच्या हालचालीत लय जाणवते.

३. आपल्याकडून १,२,३,४… हे आकडेसुद्धा एकाच लयीत म्हटले जातात.

४. सर्व जीवसृष्टी निसर्गाचाच एक अंश आहे. आपण या निसर्गातून जन्माला येऊन शेवटी या निसर्गातच मिसळतो. त्यामुळे आपल्याला जे काही मिळते, ते निसर्गातच अस्तित्वात आहे. यावरून ‘सर्व जीवसृष्टीत लयीचाच अंश आहे’, हे जाणवते.

१ इ. ‘लय’ हा संगीताचा अविभाज्य घटक असणे : ‘संगीत’ हे आपल्याला निसर्गातून प्राप्त झाले आहे आणि ‘लय’ हा संगीताचा अविभाज्य घटक आहे. ‘लय म्हणजे वेळेची एकसारखी गती’, असे म्हटले, तरी ते चुकीचे नसावे.

२. निसर्ग आणि लय यांचा परस्परसंबंध

अ. ‘निसर्ग आणि लय यांचा परस्परसंबंध काय ?’, असा प्रश्न आपल्या मनात येऊ शकतो. मनुष्याचा श्वाससुद्धा एका लयीत चालतो. संगीत हे निसर्गातूनच प्राप्त झाले आहे. त्यामुळे ‘संगीतातील लय ही निसर्गनिर्मित आहे’, असे म्हटल्यास चुकीचे होणार नाही. संगीतामध्ये वेळ मोजण्यासाठी तालांची निर्मिती झाली. त्यामुळे संगीत सुबद्ध झाले.

आ. निसर्गाची आणि आपली निर्मितीही ईश्वरी शक्तीने केली आहे. त्यामुळे कदाचित् निसर्ग आणि मनुष्य-निर्मित यंत्रे लयीतच काम करतात.

इ. निसर्गनिर्मित लय ही प्रत्येक प्राणीमात्रात जाणवते; म्हणूनच संगीत न शिकलेली व्यक्तीही संगीत ऐकतांना हाताने ठेका धरू लागते आणि त्या नादाच्या समवेत डोलू लागते.

ई. निसर्गदत्त लय ही संगीताची आवश्यकता आहे. संगीतामध्ये सूर म्हणजे जणू आत्मा आणि लय म्हणजे श्वास आहे. ‘जिवंतपणा आणि आकर्षकपणा येण्यासाठी आयुष्यातील अन् संगीतातील हे आवश्यक घटक आहेत’, असे वाटते.

३. संगीत शिकणार्‍या विद्यार्थ्यांना सुश्री संध्या खांबेटे यांनी केलेले मार्गदर्शन !

३ अ. तुमची साधना आणि अभ्यास प्रामाणिक असेल, तर संगीत लयीत येणारच ! : मी विद्यार्थ्यांना संगीत शिकवत असतांना विद्यार्थी कधी कधी तालात येत नाहीत. (तालाची लय सोडून देतात.) तेव्हा मी त्यांना सांगते, ‘‘तुम्ही ताल मोजत बसू नका. आधी सूर आणि ताल यांच्याशी एकरूप व्हा. ‘मी ताल मोजतो’, हा विचार सोडा. तुम्ही देवाचरणी शरणागती पत्करा. लय आपल्यात असतेच. तुमची साधना आणि अभ्यास प्रामाणिक असेल, तर संगीत लयीत येणारच.’’ त्यामुळे त्यांना संगीतात योग्य लय साधता येते.

यावर चिंतन केल्यावर माझ्या लक्षात आले, ‘अहंच्या त्यागामुळे कोणत्याही साधनेत एकरूपता येऊन लयीचा डौल आपोआपच सांभाळता येतो.’

(‘सुश्री संध्या खांबेटे यांनी निसर्ग आणि संगीतातील लय यांचे अतिशय मार्मिकपणे अन् सुंदररित्या निरीक्षण केले असून त्यातून त्यांनी ‘लय’ संबंधी ‘अहंच्या त्यागामुळे कोणत्याही साधनेत एकरूपता येऊन लयीचा डौल आपोआपच सांभाळता येतो’, हा उत्तम आध्यात्मिक अर्थ उलगडला आहे. ‘आध्यात्मिक पाया असल्यावर चराचर सृष्टीकडूनही आपल्याला साधनेचे विविध पैलू शिकता येतात’, हे या लेखातून शिकायला मिळते.’ – संकलक)

– सुश्री संध्या खांबेटे (संगीत अलंकार), ठाणे (४.४.२०२५) ॐ

सुश्री संध्या खांबेटे यांच्या वरील लेखाचे संकलन करतांना जाणवलेली सूत्रे

१. ‘सुश्री संध्या खांबेटे या ‘संगीत’ जगत आहेत’, असे वाटते.

२. त्यांनी दिलेली लयींची उदाहरणे अत्यंत बोलकी आणि समर्पक आहेत, उदा. नळातून पडणारे पाण्याचे थेंब, घड्याळाची ‘टीक, टीक’, पक्ष्यांची चाल इत्यादी. त्यावरून त्यांची उत्तम निरीक्षणक्षमता लक्षात येते. त्यांनी दिलेल्या या उदाहरणांवरून मीही विविध गोष्टींतील लय शोधण्याचा प्रयत्न केला आणि मला त्यातून आनंद मिळाला.

३. त्यांनी केलेल्या अभ्यासावरून ‘हा लेख केवळ तात्त्विक नसून त्याला अनुभवाची जोड आहे’, हे अधोरेखित होते.

४. ‘अहंच्या त्यागामुळे कोणत्याही साधनेत एकरूपता येऊन लयीचा डौल आपोआपच सांभाळता येतो’, या त्यांच्या वाक्यावरून ‘साधनेत अहं-निर्मूलनाला पुष्कळ महत्त्व आहे’, हे त्यांनी जाणले आहे’, हे लक्षात येते.

५. या लेखाचे संकलन करतांना मला पुष्कळ आनंद मिळाला आणि ‘माझा श्वासोच्छ्वास एका लयीत होत आहे’, असे मी अनुभवले.’

– सुश्री दीपाली होनप, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा (२३.४.२०२५)