व्यायाम करण्यातील सातत्य टिकवणे

निरोगी जीवनासाठी व्यायाम ५७

‘आधुनिक जीवनशैलीमुळे निर्माण होणार्‍या शारीरिक समस्यांवर ‘व्यायाम करणे’ हा प्रभावी उपाय आहे. प्राचीन ग्रंथांमधील व्यायामाचे तत्त्वज्ञान आजही तितकेच उपयुक्त असून आपण त्यातून प्रेरणा घेऊ शकतो. या लेखमालेतून आम्ही ‘व्यायामाचे महत्त्व, व्यायामाविषयीच्या शंकांचे निरसन, ‘इर्गोनॉमिक्स’ (ergonomics) चे तत्त्व आणि आजारानुसार योग्य व्यायाम’ यांची माहिती सादर करणार आहोत. व्यायामाच्या माध्यमातून निरोगी जीवनशैली अंगीकारण्याचा हा प्रवास प्रेरणादायी ठरेल. या लेखात ‘लोक व्यायाम करणे का थांबवतात ? आणि व्यायाम करण्यात सातत्य कसे ठेवायचे ?’, यांविषयी आपण जाणून घेऊया.

आम्ही व्यायामाविषयीचे सदर चालू करून ६ मास झाले आहेत. ‘त्यानुसार तुम्ही लगेचच व्यायाम करणे चालू केले असेल’, असे गृहित धरून तुम्हालाही व्यायाम करता करता ६ मास उलटले असतीलच. असो. तसे झाले नसले, तरीही काही सूत्रे लक्षात घेण्यासारखी आहेत. तुम्ही मन लावून व्यायाम केला असेल, तर तुमचे शरीर, मन, तसेच दिवसभरातील कामांची घालमेल, यांत बरेच चढ-उतार आले असतील आणि हे साहजिकच आहे.

१. लोक व्यायाम करणे का थांबवतात ?

शारीरिक अडचणी, मनाचे अडथळे, कामाची व्यस्तता इत्यादी अनेक कारणांमुळे व्यायामात खंड पडतो. संशोधन सांगते की, ‘व्यायाम चालू करणार्‍या ५० टक्के लोकांनी ६ मासांत हार मानलेली असते’; ‘पण असे का होते ? व्यायाम थांबवल्यावर पुन्हा चालू करणे एवढे अवघड का असते ?’, याविषयी आम्ही यापूर्वीही सूचित केले असले, तरीही आता पुन्हा एकदा यामागील शास्त्र समजून घेऊया आणि कोणत्या कारणांमुळे लोक व्यायाम करणे थांबवतात अन् तुम्ही ते कसे टाळू शकता, हे पाहूया.

१ अ. ‘त्वरित परिणाम दिसावेत’, अशी अपेक्षा असणे : सर्वांत महत्त्वाचे कारण म्हणजे अवास्तव अपेक्षा ! ‘जर्नल ऑफ बिहेव्हिअरल मेडिसिन’च्या (Journal of Behavioural Medicine) अभ्यासानुसार ‘अनेक जण व्यायाम चालू करतांना काही आठवड्यांतच वजन न्यून होईल किंवा स्नायू आपोआप मजबूत होतील’, असे गृहीत धरतात; पण जेव्हा त्वरित परिणाम दिसत नाहीत, तेव्हा त्यांचा उत्साह न्यून होतो.

१ आ. उपाय : ‘लवकरच मोठा पालट होईल’, अशी अपेक्षा करू नका. त्याऐवजी हळूहळू होणार्‍या सुधारणांकडे लक्ष द्या, जसे की ‘स्टॅमिना’ (क्षमता) वाढणे, शक्ती वाढणे आणि एकूणच चांगले वाटणे. लहानसे, साध्य करता येण्यासारखे उद्दिष्ट ठेवा, उदा. पाच मिनिटे अधिक धावणे शक्य होणे किंवा थोडे जड वजन उचलू शकणे.

२. कंटाळा येणे किंवा आवड नसणे

‘इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ बिहेव्हिअरल न्यूट्रिशिअन अँड फिजिकल ॲक्टिव्हिटी’च्या (International Journal of Behavioural Nutrition and Physical Activity) संशोधनानुसार जे लोक आपला ‘वर्कआउट’ (व्यायाम) आनंदाने करत नाहीत, ते लवकर व्यायाम सोडतात. काही जण ‘जिम’मध्ये (व्यायामशाळेत) गेल्यावर त्यांना आवडत नाही, तोच व्यायाम करायला प्रशिक्षक भाग पाडतात, उदा. ‘ट्रेडमिल’वर धावणे, म्हणजेच ते त्यांच्या आवडीची हालचाल न करता कंटाळा येणार्‍या गोष्टी करतात.

२ अ. उपाय : स्वतःला आनंद देणारा व्यायाम निवडा ! ‘डान्स’, पोहणे, ‘सायकलिंग’, योग किंवा मैदानी खेळ’ यांपैकी तुम्हाला जे करायला चांगले वाटते, ते करा. प्रतिदिन तीच गोष्ट न करता, वेगवेगळे प्रकार करून बघा, म्हणजे कंटाळा येणार नाही.

३. व्यायाम करण्यातील सातत्य टिकवण्यासाठी महत्त्वाचे घटक !

३ अ. व्यायाम करण्यामागील तुमचे ध्येय दृढ असावे : जे लोक एक कारण किंवा एक ध्येय घेऊन व्यायाम करतात, उदा. मानसिक आरोग्य सुधारण्यासाठी, मुलांसमोर चांगला आदर्श ठेवण्यासाठी किंवा आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी वगैरे, त्यांच्या व्यायाम करण्यात सातत्य असते. केवळ बाह्य उद्दिष्टांवर (‘सिक्स-पॅक’ मिळवणे-शरीर सौष्ठव मिळवणे वगैरे यांवर) लक्ष केंद्रित न करता ‘तुमच्या आरोग्यासाठी व्यायाम का आवश्यक आहे ?’, हे समजून घेणे महत्त्वाचे आहे.

३ आ. मैत्री आणि ‘सपोर्ट ग्रुप’चा (पाठिंबा देणार्‍यांचा) प्रभाव : व्यायाम करतांना साथीदार असल्यास व्यायामात सातत्य टिकून रहाते. यांत सहभागी व्यक्तींचे दायित्व एकमेकांवर असल्याने त्यांची व्यायाम करण्याची प्रेरणा टिकून राहते. व्यायाम करतांना समवेत २ – ३ जण असले, तर व्यायामाची गुणवत्ताही वाढते आणि सातत्य टिकून रहाते.

४. व्यायामाला पर्याय नाही !

व्यायामाला सवय बनवा. प्रतिदिन दात घासतो किंवा जेवतो, याप्रमाणे जे लोक ‘व्यायाम करणे’, ही आवश्यकता मानतात, त्यांचे व्यायाम करण्यात सातत्य असते. ठराविक वेळ ठरवून व्यायाम करण्याला पूर्ण महत्त्व द्या.’

– श्री. निमिष म्हात्रे (भौतिकोपचार तज्ञ), फोंडा, गोवा. (२१.४.२०२५)