नृत्य कलाकारांनो, भारतीय शास्त्रीय नृत्यकलेची आध्यात्मिक पार्श्वभूमी जाणा आणि नृत्यातून ईश्वरी तत्त्वाची अनुभूती घ्या !

२९.४.२०२५ या दिवशी असलेल्या ‘जागतिक नृत्य दिना’निमित्त…

‘निसर्गाच्या हालचालींमध्ये एक नाद आहे. त्यांना एक ताल आहे. हा नाद आणि ताल यांच्या अभ्यास, म्हणजे निसर्ग ज्याच्या आधीन आहे, त्या ईश्वराचा अभ्यास. त्याचाच एक भाग म्हणजे नृत्य ! नृत्य हे देवतांनी केलेले आहे, मग ते तांडव नृत्य (अर्थ पुढे आहे.) असो किंवा लास्य नृत्य (अर्थ पुढे आहे.) असो. जर देवतांनाही सगुणात येऊन नृत्य करण्याचा मोह होतो किंवा त्यातून देवतातत्त्व कार्यरत होते किंवा ईश्वरी कार्य होते, तर ते किती महत्त्वाचे असेल ! भारतीय ऋषिमुनींनी याविषयी अभ्यास करून नृत्यातून साधनेची अंगे निर्माण केली. भारतीय शास्त्रीय नृत्याची उत्पत्ती दैवी असून ती देवतांपासून झाली आहे. स्वरांची उत्पत्ती ही ‘ॐ’कारापासून झाली आहे आणि तालांची उत्पत्ती ही वेदांतील छंदांपासून झाली आहे.  नृत्याची उत्पत्ती ही देवतांपासून झाली असल्याचे दाखले आपल्याला अनेक धर्मग्रंथांमधून मिळतात. त्यांतील काही दाखले पुढे दिले आहेत.

१. दैवी नृत्ये 

१ अ. तांडव : हे भगवान शिवाचे नृत्य आहे. हे पुरुषांच्या जोरकस हालचाली दर्शवणारे नृत्य असून या प्रकारात नृत्य (विविध तालांतील पदन्यास), जातीभेद (टीप १) आणि गतीभेद (टीप २) हेसुद्धा समाविष्ट आहेत. तांडव हे रौद्ररूपाशी संबंधित आहे. हे नृत्य पाच तत्त्वांचे (पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु आणि आकाश यांचे) प्रतीक आहे.

टीप १ – जातीभेद : तालरचनेतील विभागांच्या मात्रांची संख्या पालटल्यामुळे तालाचे वजन पालटते आणि त्यामुळे त्यांच्या विविध प्रकारच्या जाती बनतात. जातीभेद म्हणजे तालांच्या जातीचे विविध प्रकार.

टीप २ – गतीभेद : गती म्हणजे चाल. गतीचे विविध प्रकार म्हणजे गतीभेद.

१ आ. लास्य : हे माता पार्वतीचे नृत्य आहे. हे स्त्रियांच्या सुकोमल हालचाली दर्शवणारे नृत्य असून त्यात भाव, मनोभाव, चेहर्‍यावरील हावभाव आणि अभिनय (हातांच्या मुद्रा) यांना महत्त्व असते. लास्य हे शृंगाररसाशी संबंधित आहे.

२. विविध घटनांच्या वेळी होणारे दैवी नृत्य

२ अ. विश्वाची निर्मिती 

तवाधारे मूले सह समयया लास्य परया
नवात्मानं मन्ये नवरसमहाताण्डवनटम् ।

उभाभ्यामेताभ्यामुदयविधिमुद्दिश्य दयया
सनाथाभ्यां जज्ञे जनकजननीमज्जगदिदम् ।।

– सौन्दर्यलहरी, श्लोक ४१

अर्थ : हे माते, माझ्या शरिरातील मूलाधारचक्राची अधिष्ठात्री तूच आहेस. तुझ्या या मूलाधारचक्रामध्ये नवात्मा भगवान् महाभैरव हे शृंगार, वीर, करुणा इत्यादी नऊ रसांनी युक्त, असे अद्भुत तांडव नृत्य करत आहेत. ते तांडव नृत्य करणारे नटच आहेत. भगवान शिव-पार्वती विश्वाची उत्पत्ती अवस्था लक्षात घेऊन मोठ्या दयेने नृत्य करत आहेत. तुम्हीच या सृष्टीचे माता आणि पिता आहात. तुमच्यामुळेच ही सृष्टी सनाथ झाली.

२ आ. विश्वाची निर्मिती आणि संहार 

प्रपञ्चसृष्ट्युन्मुखलास्यकायै समस्तसंहारकताण्डवाय ।
जगज्जनन्यै जगदेकपित्रे नमः शिवायै च नमः शिवाय ।।

– अर्धनारीश्वरस्तोत्र, श्लोक ७

अर्थ : सृष्टीच्या रचनेसाठी लास्य नृत्य करणारी (माता पार्वती) आणि जगताच्या संहारासाठी तांडव नृत्य करणारा (भगवान शंकर), अशी संपूर्ण विश्वाची माता पार्वती अन् पिता भगवान शंकर यांना नमस्कार असो.

२ इ. महाप्रलय : ‘महेश्वरमहाकल्प-महाताण्डवसाक्षिणी ।’ (ललितासहस्रनाम, श्लोक ५७) म्हणजे ‘महाप्रलयाच्या वेळी भगवान शिव तांडव नृत्य करतो, तेव्हा देवी माता पार्वती या नृत्याची साक्षी असते.’

मानव नृत्य बघण्यातून आनंद अनुभवतो; परंतु देवी या दैवी नृत्याकडे साक्षीभावाने पहाते. यातून नर्तक (शिव) आणि प्रेक्षक (पार्वती) यांचे अत्युच्च उदाहरण आपल्याला पहायला मिळते.

३. तांडव आणि लास्य ही नृत्ये संपूर्ण

विश्वाची निर्मिती अन् कार्य यांचा आधार असणे
सर्वदेवात्मको रुद्रः सर्वे देवाः शिवात्मकाः।

– रुद्रहृदयोपनिषद्, श्लोक ४

अर्थ : सर्व देवतांमध्ये रुद्राचे अस्तित्व आहे आणि सर्व देवता रुद्राचा अंश आहेत.

रुद्रात्प्रवर्तते बीजं बीजयोनिर्जनार्दनः ।
यो रुद्र: स स्वयं ब्रह्मा यो ब्रह्मा स हुताशनः ।।

– रुद्रहृदयोपनिषद्, श्लोक ८

अर्थ : रुद्रापासून बीज (सृष्टीचे मूळ) उत्पन्न होते आणि बिजापासून विष्णूची उत्पत्ती होते. जो रुद्र, तो स्वतः ब्रह्मा आहे; जो ब्रह्मा, तो अग्नि आहे.

ब्रह्मविष्णुमयो रुद्र अग्नीषोमात्मकं जगत् ।।

– रुद्रहृदयोपनिषद्, श्लोक ९

अर्थ : रुद्र हाच सृष्टीकर्ता ब्रह्मा आणि जगत्पालक विष्णु आहे. संपूर्ण जग अग्नि आणि सोम यांपासून बनले आहे.

अग्नि हे ऊर्जा, शक्ती आणि परिवर्तन यांचे, तर सोम अमृत, आनंद अन् अमरता यांचे प्रतीक मानले जाते. ‘ही दोन्ही तत्त्वे तांडव आणि लास्य या नृत्यांमध्येही आहेत, जी ब्रह्मांडचक्रातील विविध पैलूंचे प्रतिनिधित्व करतात’, असे वैदिक साहित्यात लिहिले आहे. यातून हे स्पष्ट होते की, अग्नि आणि सोम एकमेकांना पूरक आहेत अन् ते दोन्ही मिळून ब्रह्मांडाचे कार्य चालू ठेवतात.

४. भगवान नटराज  

शिवाचे तांडव नटराजाच्या रूपाचे प्रतीक आहे. शिवाच्या तांडव करणार्‍या रूपाला ‘नटराज’, असे म्हटले जाते. ‘नटराज’ हा शब्द ‘नट’ आणि ‘राज’, या दोन शब्दांनी बनला आहे. नट म्हणजे कला आणि राज म्हणजे राजा. अज्ञानाला केवळ ज्ञान, संगीत आणि नृत्य या माध्यमातूनच दूर केले जाऊ शकते. शंकराचे ‘नटराज’ हे रूप याचे सूचक आहे. वर्तमानात शास्त्रीय नृत्याशी संबंधित विद्या या तांडव नृत्यातून निर्माण झालेल्या आहेत.

५. तांडव करणार्‍या विविध देवता  

भागवत पुराणात श्रीकृष्णाने कालिया नागाच्या फण्यावर उभे राहून नृत्य केल्याचे संदर्भ मिळतात. जैन ग्रंथानुसार इंद्राने जैन तीर्थंकर ऋषभ यांच्या जन्माच्या सन्मानार्थ तांडव केले होते. शिवप्रदोषस्तोत्रामध्ये उल्लेख आहे, ‘जेव्हा शिव संध्या तांडव करतो, तेव्हा ब्रह्मा, विष्णु, सरस्वती, लक्ष्मी, इंद्र आणि अन्य देवता संगीत वाद्ययंत्रे वाजवतात अन् शिवस्तुती गातात.’ काही मंदिरांतील मूर्तींमध्ये शिवपुत्र श्री गणेशाचे आठ भुजा असलेले तांडव नृत्य करणारे रूपही दर्शवले आहे.

६. भारतीय धर्मग्रंथ आणि शिलालेख यांमधील तांडव नृत्याचा उल्लेख 

भारतीय धर्मग्रंथ आणि शिलालेख यांमध्ये अमर असलेले तांडव नृत्य हे लय, हालचाल अन् अध्यात्म यांत खोल संबंध प्रस्थापित करते. भरतमुनींच्या नाट्यशास्त्रासह बाणभट्ट यांच्या ‘हर्षरचित’ या ग्रंथातही तांडव नृत्याचे विवरण आढळते. त्यांमध्ये नृत्य हे निर्मिती किंवा सृजन आणि विनाश यांची एक शक्तीशाली अभिव्यक्ती म्हणून चित्रित केले आहे. ते जीवनाचे शाश्वत चक्र आणि वैश्विक व्यवस्था यांचे प्रतीक आहे. या शिलालेखांमधून तांडव हे केवळ नृत्य म्हणून नव्हे, तर नश्वराला परमात्म्याशी जोडणारे एक पवित्र अनुष्ठान म्हणून उदयास येते.

७. भारतीय शास्त्रीय नृत्यकलेची आध्यात्मिक पार्श्वभूमी  

नृत्य हे केवळ मनोरंजन नसून त्याला आध्यात्मिक पार्श्वभूमी आहे. अनेक देवतांनी नृत्य केले आहे. त्यांचे नृत्य हे मनोरंजनासाठी नसून ते ईश्वरी कार्य करण्यासाठी केलेले नृत्य आहे. भारतीय नृत्य हे मोक्षगामी आहे. एखादे नृत्य करतांना तिथे देवता तत्त्व कार्यरत होते. ‘शब्द, स्पर्श, रूप, रस, गंध आणि त्यांच्याशी संबंधित शक्ती एकत्रित असतात’, हा अध्यात्मातील सिद्धांत आहे. त्यानुसार जेव्हा शिवतांडव होते, त्या वेळी ‘शिव’ या नामाचा उच्चार, शिवाच्या मूर्तीचे दर्शन आणि शिवाचे तांडव नृत्य या वारंवार केलेल्या उपासनेने साधक शिवतत्त्वापर्यंत पोचतो अन् शिवतत्त्वाची अनुभूती घेऊ शकतो. ‘नृत्य’ हे मनुष्याला जीवन-मृत्यूच्या चक्रातून मुक्त करणारे आहे. त्यामुळे ज्या जिवाची साधना नृत्याच्या माध्यमातून आहे, तो जीव ती साधना करत गेला, तर त्यामध्ये सिद्ध होतो.

‘भारतीय शास्त्रीय नृत्यात केल्या जाणार्‍या विविध पदांतून चित्रित केल्या गेलेल्या नायक-नायिकेच्या संयोग किंवा वियोग पर शृंगारामधून आध्यात्मिक अर्थ प्रगट होत असतो. येथे नायक म्हणजे परमात्मा असून नायिका म्हणजे जीवात्मा आहे. नायिका सखीच्या, म्हणजे गुरूंच्या साहाय्याने नायकाला भेटण्यासाठी जाते, म्हणजे त्यांच्यात द्वैत आहे. नायक-नायिकेतील हे द्वैत नायिकेतील स्वभावदोष आणि अहं यांमुळेच असते. याचा ‘नायिकारूपी जीवात्मा गुरुरूपी सखीच्या साहाय्याने नायकरूपी परमात्म्याशी तादात्म्य पावण्याचा (एकरूप होण्याचा) प्रयत्न करत आहे, म्हणजेच ‘त्यांच्यातील द्वैत संपून अद्वैत यावे’, यासाठी ती नायकाला भेटण्यासाठी जात आहे’, हा गूढार्थ असतो; म्हणूनच भारतीय शास्त्रीय नृत्यातून प्रदर्शित केली जाणारी शृंगारात्मक वर्णने पराकोटीची असली, तरीही ती सात्त्विक असतात. कलाकार, तसेच प्रेक्षक यांनाही त्यांतून सात्त्विक अनुभूती येते. हीच नृत्यकलेची आध्यात्मिक पार्श्वभूमी होय.

सगुण उपासनेत आध्यात्मिक भाव महत्त्वाचा आहे. आपण जेव्हा मूर्तीची पूजा करत असतो, तेव्हा ‘ती मूर्ती नसून देवच आहे’, हा भाव महत्त्वाचा आहे. तसे नृत्यातही ईश्वराप्रती भाव महत्त्वाचा आहे. आजच्या या जागतिक नृत्य दिनी आपण नृत्यातून ईश्वरी तत्त्व अनुभवूया आणि भगवंताच्या चरणी नृत्यकला अर्पण करण्याचे ध्येय ठेवून प्रयत्न करूया !’

– सौ. सावित्री वीरेंद्र इचलकरंजीकर (नृत्य अभ्यासिका), महर्षि अध्यात्म विश्वविद्यालय, फोंडा, गोवा. (२४.४.२०२५)