व्यायाम केल्याने आयुष्य वाढते का ?

निरोगी जीवनासाठी व्यायाम ५४

‘आधुनिक जीवनशैलीमुळे निर्माण होणार्‍या शारीरिक समस्यांवर ‘व्यायाम’ हा प्रभावी उपाय आहे. प्राचीन ग्रंथांमधील व्यायामाचे तत्त्वज्ञान आजही तितकेच उपयुक्त असून आपण त्यातून प्रेरणा घेऊ शकतो. या लेखमालेतून आम्ही ‘व्यायामाचे महत्त्व, व्यायामाविषयीच्या शंकांचे निरसन, ‘एर्गोनॉमिक्स’ (ergonomics) चे तत्त्व आणि आजारानुसार योग्य व्यायाम’ यांची माहिती सादर करणार आहोत. व्यायामाच्या माध्यमातून निरोगी जीवनशैली अंगीकारण्याचा हा प्रवास प्रेरणादायी ठरेल. या लेखात आपण ‘व्यायाम केल्याने आयुष्य वाढते का ?’, त्याविषयी जाणून घेऊया.

या लेखमालेचा याआधीचा भाग वाचण्या करीता येथे क्लिक करा : https://sanatanprabhat.org/marathi/903525.html

१. व्यायाम आणि दीर्घायुष्य

व्यायामाने मधुमेह न्यून होतो, लठ्ठपणा न्यून होतो, क्षमता वाढते वगैरे हे सर्व होतेच; पण आपल्या आयुर्मानावर काही परिणाम होतो का ? विज्ञानाने सर्व प्रकारची औषधे शोधून काढली आहेत; पण बहुधा औषध म्हटल्यावर रोग किंवा विशिष्ट अवयव यांसाठीच त्याचा उपयोग होतो. ‘आयुर्वेदातही आहार-विहार यांच्या नियमांचे पालन केल्याने आयुर्मान चांगले रहाते’, असे सांगितले आहे. ‘आयुर्मान वाढणे’, हे कोणत्याही रोगाच्या उपचारांपेक्षा अधिक व्यापक असते. पूर्ण शरिराची जडणघडण होते, शरिरातील ऊर्जा वाढते, तेव्हाच शरीर अधिक काळ टिकून राहू शकते. संशोधनानुसार ‘सक्रीय (ॲक्टिव्ह) रहाणे’ केवळ तंदुरुस्त दिसण्यासाठी नाही, तर ते दीर्घायुष्य आणि चांगले आरोग्य’ यासाठीही महत्त्वाचे आहे. व्यायामामुळे ‘शरीर आणि वय’ यांवर कसा परिणाम होतो, ते पाहूया !

२. ‘व्यायाम आणि दीर्घायुष्य’ यांमागील विज्ञान

शास्त्रज्ञांनी ‘व्यायाम आणि दीर्घायुष्य’ यांमधील संबंधाचा अभ्यास केला आहे आणि त्यातून स्पष्ट झाले आहे, ‘नियमित हालचाल केल्यास आयुष्य वाढते.’

‘ब्रिटीश जर्नल ऑफ स्पोर्ट्स मेडिसिन’ (British Journal of Sports Medicine)मध्ये प्रकाशित एका महत्त्वाच्या संशोधनानुसार जे लोक प्रतिदिन १५ मिनिटे व्यायाम करतात, त्यांचे आयुष्य सरासरी ३ वर्षांनी वाढू शकते.

‘जामा इंटर्नल मेडिसिन’च्या (JAMA Internal Medicine) एका अभ्यासानुसार प्रत्येक सप्ताहात १५० मिनिटे, म्हणजे प्रतिदिन सुमारे २१ मिनिटे मध्यम ते जोरदार व्यायाम करणार्‍यांचा मृत्यूचा धोका ३१ टक्क्यांनी न्यून होतो. प्रत्येक सप्ताहात सुमारे ३०० मिनिटे व्यायाम करणार्‍यांचा हा धोका ४० टक्क्यांपर्यंत न्यून होतो, म्हणजेच थोडासा जरी नियमित व्यायाम केला, तरीही शरीर तंदुरुस्त राहून अधिक काळ निरोगी जीवन जगता येते.

३. वाढत्या वयावर व्यायामाचा प्रभाव

३ अ. चालणे, पोहणे, सायकल चालवणे यांमुळे हृदयाचे कार्य सुधारणे : व्यायाम आपले हृदय मजबूत ठेवतो आणि आजारांचा धोका न्यून करतो. हृदयरोग हा जगभरातील मृत्यूचे मुख्य कारण आहे; मात्र नियमित व्यायाम केल्याने हृदय मजबूत रहाते, रक्तदाब नियंत्रणात रहातो आणि रक्ताभिसरण सुधारते. चालणे, पोहणे, सायकल चालवणे, यांसारख्या ‘कार्डिओ’ व्यायामाने हृदयाचे कार्य सुधारते आणि हृदयविकाराचा धोका न्यून होतो.

३ आ. वजन उचलण्यामुळे स्नायू आणि हाडे मजबूत होणे : व्यायामामुळे स्नायू आणि हाडे मजबूत रहातात. वाढत्या वयामुळे शरिरातील शक्ती न्यून होते, स्नायू कमजोर होतात आणि हाडे ठिसूळ होऊ लागतात; मात्र सप्ताहातून किमान ३ वेळा वजन उचलण्याचा व्यायाम केल्यास स्नायू अन् हाडे मजबूत रहातात, हाडांची घनता वाढते आणि ‘ऑस्टिओपोरोसिस’ (हाडे ठिसूळ होणे) टाळता येते.

३ इ. मेंदू तल्लख होणे : व्यायाम केल्याने मेंदू तल्लख रहातो आणि स्मरणशक्ती सुधारते. संशोधन दर्शवते, ‘व्यायामामुळे ‘अल्झायमर’ आणि स्मृतीभ्रंशाचा (डिमेन्शिया) धोका न्यून होतो.’ ‘न्यूरोलॉजी जर्नल’मधील एका अभ्यासानुसार नियमित व्यायाम करणार्‍यांमध्ये ‘अल्झायमर’चा धोका लक्षणीयरित्या न्यून होतो. व्यायाम केल्यामुळे मेंदूकडे होणार्‍या रक्तप्रवाहात वाढ होते, नवीन मेंदू पेशी निर्माण होतात आणि स्मरणशक्ती सुधारते.

३ ई. रोगप्रतिकारक शक्ती वाढणे : सांधेदुखी आणि जळजळ न्यून होते. शरिरात वाढत्या जळजळीमुळे (इन्फ्लमेशन) मधुमेह, कर्करोग आणि हृदयरोग होण्याचा धोका असतो. नियमित व्यायाम केल्याने शरिरातील दाहक घटक (इन्फ्लमेटरी मार्कर्स) न्यून होतात आणि रोगप्रतिकारक शक्ती वाढते.

३ उ. शरीर अधिक काळ निरोगी राहू शकणे : कोशिकांच्या (‘सेल्स’च्या) स्तरावर वाढत्या वयाचा वेग न्यून करतो. व्यायाम ‘टेलोमेरस’ या ‘क्रोमोसोम’च्या टोकांवरील संरक्षक भागांचे अपाय न्यून करतो. ‘टेलोमेरस’ अधिक दिवस टिकल्यास वाढत्या वयाचा वेग न्यून होतो आणि शरीर अधिक काळ निरोगी राहू शकते.